Δευτέρα 18 Φεβρουαρίου 2019

Ελένη Λαδιά: «Ελευσινιακά κείμενα»

Η Ελένη Λαδιά είναι γνωστή για την αγάπη της στην Αρχαιολογία και τη Θεολογία, τις οποίες σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Είναι επίσης γνωστό το ενδιαφέρον της για την Ελευσίνα, την οποία επισκεπτόταν συχνά μαζί με τον ποιητή Δ.Π. Παπαδίτσα και, μετά τον θάνατο εκείνου, μόνη της. Είναι γνωστή επίσης η συνεργασία της με τη σκηνοθέτιδα Μίρκα Γεμεντζάκη, η οποία στις 3-9-2009 παρουσίασε τον ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα σε μετάφραση της Λαδιά στον αρχαιολογικό χώρο. Τα κείμενα της Λαδιά, γενικώς, για την Ελευσίνα είναι πολλά και όλα χαρισμένα στον Δήμο και τους δημότες του.
Το βιβλίο προλογίζει, ευγενώς, ο δήμαρχος Γιώργος Τσουκαλάς και το προσφέρει και εκείνος με τη σειρά του στους δημότες και επισκέπτες της πόλης, για να γνωρίσουν την ιστορία και τον μύθο της.
Φυσικό είναι η έναρξη να γίνεται με τον Ύμνο στη Δήμητρα, στο δικό του αρχαίο γλωσσικό ιδίωμα, που λειτουργεί κάπως σαν τελεστικά, μαγικά και υποβλητικά, και μετά, για την καλύτερη επικοινωνία, στην επιμελημένη μετάφραση της συγγραφέως, η οποία δεν προσπαθεί απλώς να μεταφράσει λέξεις, αλλά με τον τρόπο της να μας εισαγάγει στα ιερά και στα μυστήρια που ο τόπος αυτός κρύβει πίσω από την καθημερινή τριβή και τη σκόνη του καιρού.
Αρχίζει λοιπόν ο ποιητής να υμνεί την όμορφη θεά, την «ηύκομον» (καλλίκομη), και τη θυγατέρα της, την «τανύσφυρον» (λυγεροπόδαρη), με τα ωραία σφυρά, θα έλεγε ο Γιώργος Σεφέρης, και αμέσως με δύο στοιχεία ομορφιάς, από την κεφαλή στους αστραγάλους, από την κορυφή ως τα νύχια, όπως λέμε σήμερα, συνθέτει κανόνα ομορφιάς, διδάσκοντας πως ο αρχαίος αλλά και ο νέος ποιητής είναι πρωτίστως εκτιμητής της γυναικείας ομορφιάς. Μ’ αυτή γλυκαίνει την εισαγωγή στα πάθη της Μητέρας και της Κόρης.
Η συγγραφέας, μεταφράστρια και ερευνήτρια των πηγών θα μας ξεναγήσει στον μύθο και στα κείμενα, θα αναστήσει το αρχαίο σκηνικό λεπτομερώς, θα καταγράψει την πορεία της πομπής των μυστών από την Ιερά Οδό προς την Ελευσίνα, θα περάσει από το τρίστρατο του Δίπυλου στον Κεραμεικό, σημείο συνάντησης των δρόμων που έρχονταν από την Αθήνα, τον Πειραιά και την Ακαδήμεια. Αυτά μας λέει ο Παυσανίας σταΑττικά του. Κατά μήκος της Ιεράς Οδού θα σταθούμε στον βωμό του Ζεφύρου, στο ιερό της Δήμητρας και της Κόρης, όπου οι Ελευσίνιες θεές «συλλατρεύονταν με την Αθηνά και τον Ποσειδώνα». Πιο κάτω, στην κοίτη του Κηφισού βρίσκεται το μνημείο του νεαρού γιου της Μνησιμάχης που κόβει τα μαλλιά του, θυσία στον θεό ποταμό, τηρώντας το έθιμο της ενηλικίωσης. Στον δρόμο μας θα βρούμε και τον ναό του μειλιχίου Διός, που ήταν διπλός, Ολύμπιος και Καταχθόνιος, Ήλιος και θάνατος συνάμα. Σ’ αυτόν τον δρόμο βγήκε και ο Άγγελος Σικελιανός, στον δρόμο της ψυχής, για να αντλήσει την ελπίδα για τον κόσμο, όπως μας λέει στο ποίημα που φέρει το όνομα του δρόμου. Και ο Παπαδίτσας εκεί θα ήθελε τον θάνατό του, εκεί όπου «ο Κελεός και το καλλίχορο φρέαρ η αράχνη και η σύνοφρυς πέτρα» (η «Αγέλαστος», όπως μεταφράστηκε), εκεί όπου, με την αλλαγή προσώπων, η μάνα γεννά την κόρη και η κόρη τη μάνα, σαν να είναι και οι δύο ένα πρόσωπο, όπως και το παραπάνω του Διός, συγχωνεύοντας τη ζωή με τον θάνατο. Οι σπόροι που αποθηκεύονται κάτω από τη γη, βλασταίνουν από πάνω. Ο δρόμος Ελευσινάδε = προς την Ελευσίνα, είναι ο δρόμος προς την προσωπική, διανοητική και ψυχική κάθαρση.
Ακολουθεί το κείμενο με την Ελευσίνια Διαθήκη του Σικελιανού, το οποίο συνίσταται από ομιλίες που διαβάστηκαν στο διάστημα από 10/11 έως 29/12 του 1935, ενώπιον μιας «εκλεκτής μειοψηφίας» που αντιπροσωπεύει όλο το ανθρώπινο γένος, κυρίως, όμως, το αίτημα για «ειδική πνευματική ελληνική αυτογνωσία». Και το ιερό χωράφι, η Ελευσίνα, έχει όλα τα γήινα σύμβολα ριζωμένα, φυσικά, στη γη. Ζωή και ποίηση ριζωμένα στη γη («Το ποίημα…/ θρέψε το με το χώμα και το βράχο που έχεις/ Τα περισσότερα – σκάψε στον ίδιο τόπο να τα βρεις», έγραφε ο Γιώργος Σεφέρης, επηρεασμένος, ως γνωστόν, από τον Σικελιανό). Το πανανθρώπινο κάλεσμα των ιεροφαντών αγνώστων λαών και προϊστορίας συνεχίζεται στη δεύτερη ομιλία. Ο Σικελιανός δεν είναι κοινός θνητός. Ακούει τον Ίακχο, όπως τον αναφέρει ο Ηρόδοτος, και την ιαχή των σαλαμινομάχων. Βλέπει τον κονιορτό που υψώθηκε σαν από τριάντα χιλιάδες στρατό. Παρόμοιο γεγονός αφηγείται και ο Πλούταρχος στον βίο του Θεμιστοκλέους. Ένα εκτυφλωτικό φως έλαμψε στην Ελευσίνα, γράφει. Βουητό ανθρώπινης λαλιάς ηχούσε στο Θριάσιο να δοξολογεί τον Ίακχο και σύννεφο που κάλυψε τα πλοία (σαν να ήτανε αυτό το νέφος του θανάτου που θα τσάκιζε την αλαζονεία του Ξέρξη). Ο Σικελιανός δεν έκανε πέμπτη ομιλία· έγραψε όμως την «Ιερά Οδό», το ποίημα, ολοκληρώνοντας έτσι τις ελευσίνιες ομιλίες, όπως ο Μπετόβεν ολοκλήρωσε την 9η Συμφωνία του με το ποίημα του Σίλερ και ο Πλάτων ενέβαλε τον μύθο στους διαλόγους του, γράφει η Λαδιά σ’ αυτή την εκλεκτική διακειμενική αναφορά. Ο Σικελιανός ενώνει τον αρχαίο με τον σύγχρονο κόσμο, σαν να είναι ο ίδιος, συγχρόνως, αρχαίος και νέος. Το ποίημα «Ιερά Οδός» είναι «εφαρμοσμένη μύηση». Η Λαδιά λέει πως ο Σικελιανός είναι ιεροφάντης και στους ιεροφάντες ποιητές κατατάσσει και τον Παλαμά, που «ακόμη και τον πόνο μετέτρεψαν σε διθύραμβο και παιάνα» (ή «έκαμαν οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου», κατά τον Ανδρέα Εμπειρίκο «Εις την οδόν των Φιλελλήνων», κι ακόμα, δεν θα έπρεπε να παραλείψουμε τον Οδυσσέα Ελύτη για τη θητεία του στον ήλιο και στο φως, το οποίο θαυματουργεί πάνω στα πλάσματα της φύσης).
Εν τέλει, η Ελένη Λαδιά, ανασκάπτοντας την αρχαία παράδοση και φωτίζοντας την αρχαία ρίζα της, ερευνώντας τις πηγές και τα πορίσματα της επιστήμης, επανατοποθέτησε στη βάση του μύθου την αλήθεια της ζωής και της δημιουργίας και καταφέρνει με το βιβλίο της να κρατήσει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη.
«Στον Διόνυσο Ζαγρέα» η συγγραφέας μάς μιλάει για το κερασφόρο παιδί της Περσεφόνης και του Δία, που αργότερα θα ταυτιστεί με τον Απόλλωνα. Οι παραπομπές στα πλατωνικά και άλλα κείμενα, η διασταύρωση των μύθων, οι αντιφατικές μυθολογικές πληροφορίες θα μας δώσουν το πολυποίκιλτο υφαντό ενός πολιτισμού του οποίου οι ρίζες χάνονται στον μύθο αλλά εξακολουθούν να σημαίνουν, με την έννοα που δίνουν οι Σημειολόγοι στο ρήμα «σημαίνω». Στη συνέχεια, θα αναφερθεί στο Παρθένιο φρέαρ και στο Πλουτώνιο άντρο, καθώς και στην «Αγέλαστο» πέτρα, όπου κάθισε η θλιμμένη Δήμητρα.
Εξονυχιστική είναι και η μελέτη των παραλλαγών στους ορφικούς ύμνους. Η συγγραφέας θα παρουσιάσει του κάθε μύθου και κάθε ποιητή την παραλλαγή: Πώς η Ελληνίδα μυθική ή τραγική ηρωίδα –Ευάνδη, Άλκηστη, Λαοδάμεια, μέχρι τις γυναίκες του Ζαλόγγου– επιλέγει να πεθάνει μαζί με τον αγαπημένο της τον «ήδιστο θάνατο». Πώς με οδηγό τον Παυσανία θα περιηγηθεί σύγχρονους μελετητές και τα κατά τόπους ιερά της Δήμητρας· αττικά, κορινθιακά, ηλειακά, αχαϊκά, αρκαδικά, βοιωτικά, φωκικά, θεσσαλικά και μακεδονικά. Ποια του καθενός η ιδιαιτερότητα. Ποιος είναι ο τελευταίος ιεροφάντης που αρνήθηκε να μυήσει τον Απολλώνιο στον Τυανέα, επειδή δεν ήταν «καθαρός» από δαιμόνια. Τι του απάντησε εκείνος, πόσα ελάμβανε ο ιεροφάντης από τον μυούμενο. Ποιες οι προβλέψεις για το μέλλον των ιερών. Πώς επαληθεύτηκε η προφητεία της καταστροφής των ιερών από τον Αλάριχο, ο οποίος κατεβαίνοντας από τις Θερμοπύλες τα κατέστρεψε όλα και φυσικά και το ιερό της Ελευσίνας, αφού θανάτωσε τον Ιλάριο και άλλους πιστούς του αρχαίου δόγματος.
Ακολουθεί το κεφάλαιο «Περσεφόνη». Οι πληροφορίες εντός και εκτός Ελλάδος πολλές. Η ομηρική Περσεφόνη, σύζυγος του Άδη. Στη Θεογονίατου Ησιόδου κοριτσάκι που άρπαξε ο Άδης. Στη σικελική εκδοχή μάζευε λουλούδια με την Αθηνά και την Άρτεμη στο λιβάδι της Έννας στη Σικελία. Για τους ορφικούς η αρπαγή έγινε στην Ελευσίνα.
Από το «Ανάγλυφο των Φαρσάλων», παριανό μάρμαρο του 5ου αι., το οποίο βρίσκεται στο Λούβρο από το 1862, προκύπτει ότι οι δύο, αντικριστά, εικονιζόμενες μορφές που κρατούν μανιτάρια –και όχι λουλούδια– είναι μία. Μητέρα και Κόρη είναι δύο φάσεις της ίδιας θεάς. Τα μανιτάρια είναι «ψυχοτρόπα φυτά» και είχαν τον ρόλο τους στα Ελευσίνια μυστήρια. Η συγγραφέας, από την ομοιότητα των δύο προφίλ, ντύσιμο, κεφάλι, πέπλο, καταλήγει στη διπλή υπόσταση της μιας θεάς – «μια ουσία σε δύο υποστάσεις». Την υπόθεση της συνταύτισης βεβαιώνουν και άλλα καλλιτεχνήματα, τα οποία αναφέρει και σχολιάζει λεπτομερώς.
Στο κεφάλαιο «Στα φαράγγια του Άδου ο Ελεύσιος Ελευσίνιος» αναφέρεται στον ποιητή Παπαδίτσα, στου οποίου τη ζωή και την ποίηση, ο θάνατος και ο Άδης «ο κουφός Αϊδωνεύς», υπήρξε ισχυρό φιλοσοφικό κίνητρο. Στις επισκέψεις του στους αρχαιολογικούς χώρους ο ποιητής εξελάμβανε τα χάσματα της γης ως πύλες του Άδη.
Τέλος, «Το φτερωτό άρμα του Τριπτόλεμου». Η περιπέτεια του Τριπτόλεμου είναι συνδεδεμένη με την καλλιέργεια του σταριού. Ο Τριπτόλεμος, όπως το όνομά του δηλοί, είναι αυτός που όργωσε τρεις φορές το χωράφι, ευνοούμενος των Ελευσίνιων θεοτήτων. Η θεά τού κατασκεύασε δίφρο και εκείνος έσπειρε από τον ουρανό το σιτάρι. Σε ερυθρόμορφο σκύφο του 480 π.Χ., που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο, εικονίζεται νεαρό αγόρι ανάμεσα στη Δήμητρα, με δωρικό πέπλο που κρατάει σκήπτρο και του δίνει στάχυα· πίσω του η νεανική Περσεφόνη, με ιωνικό χιτώνα και ιμάτιο, κρατάει στάχυα και αναμμένη δάδα. Στάχυα και δάδες ήταν σύμβολα των Ελευσινίων μυστηρίων.
Εν τέλει, η Ελένη Λαδιά, ανασκάπτοντας την αρχαία παράδοση και φωτίζοντας την αρχαία ρίζα της, ερευνώντας τις πηγές και τα πορίσματα της επιστήμης, επανατοποθέτησε στη βάση του μύθου την αλήθεια της ζωής και της δημιουργίας και καταφέρνει με το βιβλίο της να κρατήσει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη.
Σημείωση: Το βιβλίο δεν πωλείται – χαρίζεται από τον Δήμο Ελευσίνας. 
Ελευσινιακά κείμενα
Ελένη Λαδιά
Εκδόσεις Ν.Π.Δ.Δ. Πολιτισμού, Αθλητισμού, Κοινωνικής Πολιτικής και Προσχολικής Αγωγής Δήμου Ελευσίνας
144 σελ.
ISBN 978-960-615-133-0
Βιβλίο & Τέχνες | diastixo.gr


Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου