FERNANDO PESSOA: ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΛΜΠΕΡΤΟ ΚΑΕΪΡΟ κριτική της Ανθούλας Δανιήλ

Τα ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρο Fernando Pessoaμετάφραση: Μαρία Παπαδήμα - Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
«Ο άνθρωπος είναι ελάχιστα ο εαυτός του όταν μιλάει ως ο εαυτός του.

Δώσε του μια μάσκα και θα σου πει την αλήθεια». (Όσκαρ Ουάιλντ)

Όταν ο Ρεμπό έλεγε: «Εγώ είναι ένας άλλος» ή όταν ο Σεφέρης έγραφε: «πού να μαζεύεις τα χίλια κομματάκια του κάθε ανθρώπου» (ΙΑ' χαϊκού), ήταν σαν να έλεγε, και ο ένας και ο άλλος, αυτό που λένε τα εκατόν είκοσι έξι ετερώνυμα, που καταλήγουν σε ομώνυμα, σαν κλάσματα με κοινό παρονομαστή τον ένα και μοναδικό Πεσσόα. Ο συγκεκριμένος τόμος των Εκδόσεων Gutenberg με τον τίτλο Τα ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιροσυνιστά μια ακόμη ψηφίδα στις τόσες επιτυχημένες που έχουν ήδη πάρει τη θέση τους στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων και στα ράφια των βιβλιοθηκών μας. Ο τόμος περιλαμβάνει Εισαγωγή και Σχόλια, τα Ποιήματα, τη συνέντευξη του Πεσσόα και ολοκληρώνεται με τις «Σημειώσεις εις μνήμην του δασκάλου μου Καέιρο». Όλα στην απολαυστική και πλήρως κατατοπιστική μετάφραση της Μαρίας Παπαδήμα.

Εδώ, λοιπόν, το τρισυπόστατον, που δεν ισχύει μόνο για τη χριστιανική θεότητα, τρια-κλαδίζεται στον Πεσσόα, πατέρα και δημιουργό των δύο απορρεόντων εξ αυτού οντοτήτων ή ετερωνύμων, όπως πλέον τα λέμε: του Ρικάρντο Ρέις, κριτικού της ποίησης, και του Αλμπέρτο Καέιρο, ποιητή. Ήτοι τρεις συνυπάρχοντες Πεσσόα σε έναν, για να γράψει ο πρώτος, ορθωνύμως, αυτό που θα υπογράψει ο δεύτερος ετερωνύμως και θα κρίνει ο τρίτος, επίσης, ετερωνύμως. Πιο απλά, ο πρώτος γράφει με το όνομα του δεύτερου και κρίνει με το όνομα του τρίτου. Βέβαια υπάρχουν άλλοι εκατόν είκοσι τρεις (είχα την εσφαλμένη εντύπωση πως ήταν ογδόντα) για να μαρτυρήσουν το έργο του ενός και μοναδικού. Εν πάση περιπτώσει, στον συγκεκριμένο τόμο ο ίδιος ο Πεσσόα, ως Πεσσόα εγκωμιάζει τον εαυτό του, μόνο που δεν λέει «εγώ ειμί», αλλά σε τρίτο και απομακρυσμένο πρόσωπο, «Ο Αλμπέρτο Καέιρο είναι από τους μεγαλύτερους ποιητές της χώρας μας». Και ως Ρικάρντο Ρέις επιβεβαιώνει: «Το έργο του είναι το σημαντικότερο έργο που έγραψε ποτέ πορτογαλική ψυχή. Αν αυτά τα λόγια σάς φαίνονται παράξενα, προσοχή, μιλάω για το μέλλον».

Με άλλα λόγια, μέσω των ετερωνύμων του, μας βάζει στο εργαστήριό του από την πίσω πόρτα. Και αντί να δίνει συνεντεύξεις και να εξηγεί το έργο του, ανέθεσε στα ετερώνυμά του την ερμηνεία αυτού του έργου. Και επειδή ο ίδιος ξέρει πολύ καλύτερα «τι θέλει να πει ο ποιητής», τα γράφει πιστός στην «αντιγραφή». 

Ο Ζορζ ντε Σένα, εξέχουσα προσωπικότητα, στης οποίας τα πολλά ταλέντα συγκαταλέγεται και η μετάφραση του Καβάφη στην πορτογαλική γλώσσα, διαφοροποιεί κάπως τη θεϊκή τριάδα ετερωνύμων από το σύνολο των πεσσοϊκών παραλλαγών: Ρικάρντο Ρέις, Αλμπέρο Καέιρο και Άλβαρο ντε Κάμπος. Ο Καέιρο, όπως και όλα τα ετερώνυμα, αν και δεν συνιστούν ξεχωριστές οντότητες αλλά επινοημένα πρόσωπα, έχει πλήρες βιογραφικό. Γεννήθηκε το 1889, ένα χρόνο μετά τον Πεσσόα, και πέθανε το 1915, είκοσι χρόνια πριν από τον Πεσσόα. Αναφέρονται ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σώματος και προσώπου, σπουδές –ήταν σχεδόν αγράμματος– και πάμπτωχος, ήτοι τελείως αντίθετος του πρωτοτύπου Πεσσόα. Αποφασίζει να γράψει ποιήματα, όχι σαν εκείνα του Άλβαρο ντε Κάμπος... και ο τελευταίος είναι σιγουρότατο ότι δεν πρόκειται να παρεξηγηθεί.

Οι πληροφορίες γύρω από το τι και πώς της σύνθεσης, στο συγκεκριμένο βιβλίο, είναι μια περίπλοκη κατάσταση, όπου στον χορό διαπλέκονται Πεσσόα και ετερώνυμοι, δύσκολα διακρινόμενοι. Ωστόσο, πληροφορούμαστε πως ο Καέιρο θυμίζει τον Μάριο ντε σα Καρνέιρο, υπαρκτό πρόσωπο και αγαπημένο φίλο του Πεσσόα, από του οποίου το όνομα, αφαιρώντας το «ρ» και το «ν», τη σάρκα (carne) δηλαδή, έπλασε το ετερώνυμό του. Ο Καρνέιρο εμφανίστηκε το 1912, θριάμβευσε το 1914 και αυτοκτόνησε το 1915, σε ηλικία είκοσι έξι ετών. Στη σύντομη ζωή του, συνδέθηκε στενά με τον Πεσσόα, ο οποίος είπε ότι «πεθαίνει νέος αυτός που αγαπούν οι θεοί» και παρεμφερώς και, παραλλάσσοντας ως Ρικάρντο Ρέις, έγραψε: «Πέθανες νέος, όπως θέλουν οι θεοί όταν αγαπούν» και «Όν οι θεοί φιλούσιν, αποθνήσκει νέος», όπως είπε ο Μένανδρος, τον οποίο θα γνώριζε ο λάτρης των Αρχαίων μας Πεσσόα.

Ο Καέιρο έλκει όλα τα βλέμματα· βρίσκεται στο κέντρο που ποιητικού ενδιαφέροντος και, όπως λέει κι ένας άλλος ετερώνυμος, ο Αντόνιο Μόρα, «Από τον Καέιρο γεννιούνται τα πάντα. Σ' αυτόν υπάρχει όλο το μέλλον, όπως το δέντρο στον σπόρο». Σ' αυτόν ο Πεσσόα θα ρίξει τους προβολείς, γιατί αυτός ως alter ego του θα εκφράσει το ποιητικό του credo. Θα έλεγα πως οι μεγαλοφυείς, πιστοί στην εντολή «γνώθι σαυτόν», συλλαμβάνουν την εικόνα τους και το αντίθετό της, ή το συμπληρωματικό της, εξ αντανακλάσεως, όπως έκανε ο δικός μας Νίκος Καζαντζάκης στην περίπτωση του Αλέξη Ζορμπά, τον οποίο έπλασε με μια διάσταση προσωπικότητας που θα ήθελε ο ίδιος να είχε και δεν είχε και, ως αντίπαλο δέος τον «συγγραφέα» με αυτό που ο ίδιος είχε, κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν. Αν αυτή η αναλογία αποτελεί μια κάποια διευκρίνιση, ο αναγνώστης θα καταλάβει γιατί ο Καέιρο είναι ποιητής χαμηλών τόνων, έχει εξομολογητικές τάσεις, δεν έχει λυρικές εξάρσεις, είναι παγανιστής και πανθεϊστής, «ιχνευτής» της φύσης, αρνητής της μεταφυσικής αγωνίας διότι «οι μυστικιστές ποιητές είναι άρρωστοι φιλόσοφοι,/ και οι φιλόσοφοι είναι άνθρωποι τρελοί», όπως έλεγε. Ο ποιητής Καέιρο, άνθρωπος «φυσικός» (όπως ο βοσκός του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, «Όνειρο στο κύμα», να μια άλλη στα καθ' ημάς δημιουργία ετερωνύμου) είναι απλός, μακριά από τα περιττά ψιμύθια του πολιτισμένου, δεν είναι κάποιος που σκέφτεται αλλά κάποιος που αναπνέει. Ζει. Ωστόσο, ένας άλλο ετερώνυμος, ο Τόμας Κρος, κρίνοντας την ποίηση του Καέιρο, συντεχνιακά, λέει πως πίσω από τη φαινομενική απλότητα η φιλοσοφία διαπλέκεται με την ποίηση του Καέιρο. Ο ίδιος ο Πεσσόα (γνωρίζοντας από πρώτο χέρι το δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης που κάνει νεύματα πίσω από το πρώτο) βρίσκει λόγια στοιχεία στην ποίηση του ετερωνύμου του, επιδράσεις από την οικεία λογοτεχνία, από τα κλασικά κείμενα αλλά και από τη σύγχρονη παγκόσμια λογοτεχνία και, γενικώς, γράφει ο ίδιος, υποβάλλοντας τις ιδέες του στο ετερώνυμό του, μην έχοντας, φαίνεται, εμπιστοσύνη στους τρίτους. Με άλλα λόγια, μέσω των ετερωνύμων του, μας βάζει στο εργαστήριό του από την πίσω πόρτα. Και αντί να δίνει συνεντεύξεις και να εξηγεί το έργο του, ανέθεσε στα ετερώνυμά του την ερμηνεία αυτού του έργου. Και επειδή ο ίδιος ξέρει πολύ καλύτερα «τι θέλει να πει ο ποιητής», τα γράφει πιστός στην «αντιγραφή».

Το ποιητικό έργο του Καέιρο χωρίζεται σε τρεις ενότητες: ο Φύλακας των κοπαδιών (κοπάδια=σκέψεις), οΕρωτευμένος βοσκός (ερωτευμένος με τη Φύση), τα Ασύνδετα ποιήματα. Ο Φύλακας των κοπαδιών ήταν για τον Πεσσόα «πολύτιμη πέτρα», καταστάλαγμα της βιοθεωρίας του και του στοχασμού του. Κι επειδή αγωνιούσε για την κριτική του υποδοχή, συνέχεια το επεξεργαζόταν, χωρίς ποτέ να το ολοκληρώνει, όπως δεν ολοκλήρωσε και την ανάγκη του φιλοσοφείν, η οποία διοχετεύτηκε στην ποίηση, όπου είναι το παρεμφερές ήπιο λίκνο της. Έτσι ο Καέιρο εκφράζει με στίχους ό,τι ο Πεσσόα στοχάζεται: «Εγώ δεν έχω φιλοσοφία: έχω αισθήσεις», «Είμαι ένας Αργοναύτης των αληθινών αισθήσεων» («Ο φύλακας των κοπαδιών», ο οποίος μας θυμίζει τις προτροπές του Κωνσταντίνου Καβάφη για «λιμένας πρωτοειδωμένους, αρώματα και καλές πραμάτειες»). Ο στίχος «ολόκληρος είμαι μια δύναμη που με εγκαταλείπει» («Ο ερωτευμένος βοσκός» V) πάλι μας στέλνει στον Καβάφη και στον απομακρυνόμενο θίασο του Διόνυσου, στην Αλεξάνδρεια.

Ο θάνατος εμφανίζεται συχνά στα ποιήματα: «Αν σαν έρθει η άνοιξη, έχω ήδη πεθάνει», «Αν ήξερα πως αύριο θα πεθάνω», «Νομίζω πως θα πεθάνω», πράγμα που δείχνει την εσπευσμένη αποπεράτωση των εκκρεμοτήτων. Και πριν απ' όλα η τακτοποίηση του εγώ στο ποιητικό του σύμπαν: «Θέλω να γδυθώ απ' ό,τι έμαθα» (στίχος που παραπέμπει στο εκφρασμένο από τον Οδυσσέα Ελύτη απόσταγμα ποιητικής σοφίας: «Η Ποίηση μας ξεμαθαίνει από τον κόσμο, τέτοιον που τον βρήκαμε», Ανοιχτά Χαρτιά, «Πρώτα- Πρώτα» Ζ', σελ. 39). Από τα «Ασύνδετα Ποιήματα» το ακόλουθο, για ειδικό λόγο, μας εκπλήσσει ευχάριστα: «Να καθαρίζω την Ύλη/ να ξαναβάζω στη θέση τους τα πράγματα που ανακάτεψαν οι άνθρωποι/ [...] να τακτοποιώ, σαν καλή νοικοκυρά στο σπίτι της Πραγματικότητας,/ τις κουρτίνες στα παράθυρα της Αίσθησης/ και τα χαλάκια στις πόρτες της Αντίληψης/ να σκουπίζω τα δωμάτια της παρατήρησης/ να ξεσκονίζω τις απλές ιδέες [...] Να η ζωή μου στίχο το στίχο». Είναι η φωνή της Κικής Δημουλά στα ελληνικά ανάλογα, νομίζω, την οποία ακούμε πίσω από τις απλές, αλλά σημαίνουσες, οικιακές εργασίες, όπου άφησε να λανθάνει διακριτικά η ουσία της πραγματικής ζωής και δημιουργίας. Κι ακόμα στίχοι «Όλη η γνώση γύρω από τα πράγματα/ δεν ήταν ποτέ πράγμα που να μπορείς να το πιάσεις όπως τα πράγματα./ Αν η επιστήμη θέλει να 'ναι αληθινή,/ τι επιστήμη πιο αληθινή από την επιστήμη των πραγμάτων χωρίς επιστήμη;» («Ασύνδετα ποιήματα»), αποκαλύπτουν κεκαλυμμένη τη φιλοσοφική μέθοδο που έχει ανάγκη της εμπειρίας, αλλά η επιστημονική εμπειρία δεν μπορεί να είναι στην καθημερινή πράξη ορατή και προσιτή. Στη συνέντευξή του η ρήση: «Είμαι [...] ο πρώτος ποιητής που θυμήθηκε ότι υπάρχει η Φύση», πιστεύω πως είναι ευθεία βολή σ' εκείνους που την ξέχασαν (σαν εκείνους τους διανοούμενους «που σκαρφαλώνουν στο ίδιο τους κεφάλι», όπως έγραφε ο Σεφέρης, με το δικό του ετερώνυμο, τον Μαθιό Πασχάλη). Κι ακόμα είναι η υπεράσπιση του ελεύθερου στίχου: «Μιλάμε με στίχο χωρίς ομοιοκαταληξία και ρυθμό... Ο ρυθμικός και ομοιοκατάληκτος στίχος είναι νόθος και μη νόμιμος». Τέλος και αυτός ο τόμος είναι άλλος ένας γερός κρίκος της επιτυχημένης σειράς Fernando Pessoa. http://diastixo.gr/