Στυλιανή Παντελιά. Η θέση της δουλειάς του μυθιστοριογράφου στον κόσμο και η λειτουργικότητά της απασχολεί τον αριστοτέχνη πεζογράφο Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες (γεν. 1973) στη συλλογή δοκιμίων Η μετάφραση του κόσμου. Πρόκειται για διαλέξεις που έδωσε το 2022 στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, στην Έδρα της Συγκριτικής Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Weidenfeld, που έχει φιλοξενήσει κορυφαίους λογοτέχνες. Το βιβλίο περιλαμβάνει τέσσερις συνολικά διαλέξεις και τον ενδιαφέροντα Πρόλογο με τίτλο «Να διατυπώνεις σωστά τα ερωτήματα» (σύμφωνα με τον Τσέχοφ). Οι διαλέξεις αυτές μπορεί να αναγνωστούν και «σαν ημερολογιακές καταγραφές […] γραμμένες και επεξεργασμένες για να συναντήσουν απαντήσεις ή, αν όχι, για να διατυπώσουν σωστά τα ερωτήματα» (σ. 23). Πρόκειται για νέα ερωτήματα σχετικά με πιθανές χρήσεις της μυθοπλασίας, η οποία έχει υποστεί μεγάλη μεταλλαγή μέσα στον χρόνο. Κι αυτό γιατί οι θεωρίες «του εγώ και του άλλου» έχουν ριζικά τροποποιηθεί.
Η πρώτη διάλεξη, με θέμα «Το βλέμμα των άλλων», αναφέρεται στην κρισιμότητα της επιλογής της οπτικής γωνίας για τον μυθιστοριογράφο. Αυτός ιδιοποιείται ξένες φωνές για να διηγηθεί την ιστορία του – και αναπόφευκτα ιδιοποιείται την περσόνα του άλλου. Η ιστορία αυτή είναι τόσο παλαιά όσο η Οδύσσεια – και ενδεχομένως παλαιότερη. (Εννοείται ότι ο Πλάτων διαφωνούσε και εξόρισε από την Πολιτεία τους υπεύθυνους για την πλαστοπροσωπία ποιητές.) Χαρακτηριστικά παραδείγματα «δανεισμού» αποτελούν τα έργα Λαθαρίγιο δε Τόρμες (ανωνύμου) και Ροβινσών Κρούσος του Ντιφόου. Οι συγγραφείς καταφέρνουν «να διεισδύσουν σε μια ξένη πραγματικότητα» (σ. 39) και ακόμη περισσότερο, να υιοθετήσουν την οπτική γωνία του άλλου. Πρόκειται για διπλό δανεισμό: αφήγησης και προσωπικότητας. Ο Ντιφόου μάλιστα επιμένει: «Εγώ ο Ροβινσών Κρούσος, έχων σήμερα σώας τας φρένας και τη μνήμη, δόξα σοι ο θεός, δηλώνω διά της παρούσης […] ότι το αφήγημα, καίτοι αλληγορικό, είναι ιστορικό» (σ. 38). Ο αναγνώστης δεν έχει κανέναν λόγο να τον αμφισβητήσει.
Ένας συγγραφέας οφείλει να εργάζεται σαν μεταφραστής.
Αξιοσημείωτη είναι η διάδραση λογοτεχνίας και καλών τεχνών. Ανάλογες προσωπογραφίες στη ζωγραφική είναι τα πορτρέτα Χουάν δε Παρέχα και Las Meninas του Βελάσκεθ, όπου η οπτική γωνία δεν τοποθετείται «αφ’ υψηλού» αλλά μετατοπίζεται στο ύψος των ματιών του θεατή. Η «μαθητεία της παρατήρησης» για τον Μαρσέλ Προυστ μεταφέρεται στο Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, «ετούτο το βιβλίο, το μόνο αληθινό βιβλίο, ένας μεγάλος συγγραφέας δεν χρειάζεται να το επινοήσει, τουλάχιστον με τη συνήθη σημασία της λέξης, αφού αποτελεί ήδη τμήμα του εαυτού μας, χρειάζεται εντούτοις να το μεταφράσει. Ένας συγγραφέας οφείλει να εργάζεται σαν μεταφραστής» (σσ. 48-49). Να διεισδύσει δηλαδή μέσα σε μια ξένη πραγματικότητα και να μεταφέρει δημοκρατικά και τον αναγνώστη του εκεί. Όπως παρατηρεί εύστοχα ο Βάσκες: «Ο συγγραφέας γεννιέται όταν μαθαίνει να κοιτάζει με προσήλωση τους ανθρώπους γύρω του. Ο καλλιτέχνης γεννιέται όταν μαθαίνει να τους ερμηνεύει» (σ. 47). Ο αποδέκτης του έργου τέχνης καλείται να ανταποκριθεί και να ασκηθεί στην τέχνη της παρατήρησης.
Η διάλεξη με θέμα «Χρόνος και μυθοπλασία» αναφέρεται στη σχέση μυθοπλασίας και Ιστορίας. Η σφαγή των εργατών στις μπανανοφυτείες της Κολομβίας στις 6 Δεκεμβρίου 1928 πυροδότησε δύο κρίσιμα λογοτεχνικά έργα: Το μεγάλο σπίτι του Άλβαρο Σεπέδα Σαμούδιο (1962) και τα Εκατό χρόνια μοναξιά του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες (1967). Ο αριθμός των θυμάτων προσδιορίζεται ανάλογα με την ιδεολογική τοποθέτηση του ερευνητή. Ο Κούντερα έχει δώσει απάντηση για το ιστορικό πλαίσιο: «Σ’ ένα μυθιστόρημα, οι ιστορικές περιστάσεις εξετάζονται σαν υπαρξιακές καταστάσεις» (σ. 56). Γεγονός πάντως είναι πως η μυθοπλασία επηρεάζει τη «γραφή της ιστορικής αλήθειας» και διαμορφώνει «το παρελθόν ως διαφιλονικούμενο έδαφος» (σ. 64). Όπως αποδεικνύεται τελικά «το παρελθόν δεν είναι παρελθόν» (σ. 57) και εξακολουθεί να διαμορφώνει το μέλλον. Η γλώσσα της μυθοπλασίας είναι «αυτή που καθιστά ορατούς αυτούς τους μηχανισμούς» (σ. 57).
Η παρατήρηση του Βάσκες είναι απρόσμενα οικεία στον Έλληνα αναγνώστη: «Ως χώρα, ήμαστε διχασμένοι –ή, για να χρησιμοποιήσω την πιο οικεία λέξη της εποχής μας, πολωμένοι– σε ό,τι αφορούσε τον καλύτερο τρόπο αναπαράστασης αυτών που είχαν συμβεί στη διάρκεια [γεγονότων] πρωτεϊκής βίας» (σ. 60). Η επιτυχία του Εκατό χρόνια μοναξιά βρίσκεται στο ότι «η εκδοχή του Γκαρσία Μάρκες διαβάστηκε κατά γράμμα, και σε πάρα πολλές περιπτώσεις αντικατέστησε την ιστορική αλήθεια» (σ. 63). Αυτή είναι η νίκη του μυθιστορήματος, το ότι καθιστά την αφήγηση ισότιμη με την αλήθεια. Όσο για την εγκυρότητα των ιστορικών γεγονότων, αυτό είναι θέμα της ιστοριογραφίας.
Το παρελθόν («η οικεία αίσθηση του παρελθόντος») αποτελεί το αντικείμενο του μυθιστορήματος Αδριανού Απομνημονεύματα (1952) της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ. Στόχος, η «αποκατάσταση της ιστορικής συνθήκης του ανθρώπου» (σ. 66) και της σύνδεσής του με αυτήν. Οι παρατηρήσεις αυτές είναι πολύ χρήσιμες σε καιρούς αταξίας όπως οι σημερινοί, όπου παρατηρείται «αποϊστορικοποίηση της εμπειρίας» (σ. 69) και η μνήμη των ανθρώπων είναι εξαιρετικά αδύναμη. Η Ιστορία τροφοδοτεί την Ιστορία, σύμφωνα με τον Πολ Βαλερί (σ. 70). Οι μυστηριακές της δυνάμεις όμως αποδίδονται καλύτερα στα μυθιστορήματα. Παράδειγμα το Πόλεμος και ειρήνη, που αποτελεί μια μεγαλειώδη σύνθεση και διερώτηση για τη φύση της δύναμης που ονομάζεται «εξουσία». Σκοπός της ανάγνωσης δεν είναι τόσο η ενσυναίσθηση, αλλά η προσπάθεια «ν’ ανακαλύψουμε, στις προσωπικές μας εμπειρίες, τα ξένα παρελθόντα» (σ. 76). Επιπρόσθετα, διαπιστώνεται –για μια ακόμη φορά– απόκλιση ανάμεσα στους ιστορικούς και τους καλλιτέχνες. Οι δεύτεροι δίνουν βαρύτητα στις «κρυφές και ανεξήγητες δυνάμεις, αυτά τα φαινόμενα που αποκαλούμε τυχαία» (σ. 74). Με άλλα λόγια, το μυθιστόρημα «είναι η επικράτεια του δυνητικού, όπου η κρυφή πλευρά της ανθρώπινης εμπειρίας μπορεί ν’ αναδυθεί στην επιφάνεια» (σ. 77).
Ο συγγραφέας γεννιέται όταν μαθαίνει να κοιτάζει με προσήλωση τους ανθρώπους γύρω του. Ο καλλιτέχνης γεννιέται όταν μαθαίνει να τους ερμηνεύει.
Το μυθιστόρημα αποβλέπει στο να ανασύρει θαμμένα μυστικά. Αυτό είναι η διαπίστωση της τρίτης διάλεξης. Στην «Αφήγηση του μυστηρίου» τονίζεται η σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης ζωής. «Η διείσδυση σ’ αυτό το ιερό –η παραβίαση αυτών των μυστικών, η αποκάλυψη όλων όσα κανείς δεν μπορεί να δει στην πραγματικότητα– έμελλε να μετατραπεί σε μονάδα αξιολόγησης μυθιστορημάτων» (σσ. 82-83). Την απόσταση από το υλικό της μυθοπλασίας την πετυχαίνει το μυθιστόρημα με δύο τρόπους: με μια πολύπλευρη συζήτηση, καθώς και με τη διερεύνηση της ανθρώπινης περίπτωσης, σύμφωνα με τον Φορντ Μάντοξ Φορντ. Κάθε έργο εκτός από ποιητική είναι και ηθική στάση (σ. 87). Πρόκειται για την περίπτωση του έργου του Βάσκες Γυρίζοντας το βλέμμα πίσω, με θέμα τη ζωή του Κολομβιανού σκηνοθέτη Σέρχιο Καμπρέρα. Η ζωή του ενισχύει την άποψη ότι «οι αόρατες δυνάμεις της Ιστορίας προσκρούουν στις μικρές, ιδιωτικές μας ιστορίες, τις κατακλύζουν αλύπητα και τις μεταμορφώνουν για πάντα» (σ. 86). Ο συγγραφέας αναφέρεται στα έργα –υποδείγματα ύφους και ήθους– Καρδιά του σκότους και Λόρδος Τζιμ του Τζόζεφ Κόνραντ. Αυτά κομίζουν έναν ιμπρεσιονιστικό τρόπο περιγραφής, που συνδυάζει την αισθητηριακή ορατότητα και την ακριβή ερμηνεία (σ. 91). Επιπρόσθετα, ο συγγραφέας παραθέτει σημαντικά παραδείγματα λογοτεχνών που βασίζονται στη στρατηγική διερεύνηση του μυστηρίου του άλλου και της συλλογικής Ιστορίας.
Η τελευταία διάλεξη επιγράφεται «Για την ελευθερία» και επικεντρώνεται στο δοκίμιο του Μπερλίν με τίτλο «Το νόημα της πραγματικότητας». Σε αυτό τονίζεται ότι «υπάρχει ένα σύνθετο πλέγμα σχέσεων που περιλαμβάνει κάθε μορφής ανθρώπινη διάδραση, όλο και πιο ανεπίδεκτο ταξινόμησης, όλο και πιο θολό στο βλέμμα του θεωρητικού που επιχειρεί να ξεμπλέξει την ύφανσή του» (σ. 114). Η «εικόνα στο χαλί» μιας κοινωνίας σχηματίζεται από ένα κεντρικό –ορθολογικό– αφήγημα με χαρακτηριστικό τις βεβαιότητες και ένα άλλο –ανορθολογικό– όλο αβεβαιότητα και αμφισημία. Η λογοτεχνία αντιπαραθέτει στο επίσημο αφήγημα «ένα χώρο φτιαγμένο με τις αβεβαιότητές μας, τις αμφιβολίες μας, τις αμφισημίες μας» (σ. 116). Εννοείται ότι η λογοτεχνία έρχεται σε σύγκρουση με το κεντρικό αφήγημα. «Το μυθιστόρημα, γράφει ο Καμί, γεννιέται την ίδια εποχή με το πνεύμα της εξέγερσης και εκφράζει, στο θέμα της αισθητικής, την ίδια φιλοδοξία» (σ. 117). Στα άλλα χαρακτηριστικά του πρέπει λοιπόν να προστεθεί και «η φιλοδοξία να δημιουργήσει πλήρεις και αυτάρκεις κόσμους» (σ. 117). Η ελευθερία του έγκειται στην απόσταση από τις κρατούσες αξίες, αλλά και την αποφυγή κάθε δέσμευσης. Ο Δον Κιχώτης συμβολίζει την «κατάκτηση της ειρωνείας» (σ. 121), καθώς και το κριτικό και επαναστατικό πνεύμα.
Η αξία του παρόντος βιβλίου (πρωτότυπος τίτλος: La traducción del mundo) έγκειται στη γνώση της παράδοσης του μυθιστορήματος, αλλά και στη διερώτηση για το παρόν και το μέλλον του. Πρόκειται για έναν στοχασμό πάνω στην τέχνη με πολλά παραδείγματα, σε σημείο ώστε να σχηματίζεται μια φανταστική βιβλιοθήκη (σύμφωνα με τον Μπόρχες) αλλά και ένα φανταστικό μουσείο (σύμφωνα με τον Μαλρό). Ταυτόχρονα αποκαλύπτονται μυστικά του συγγραφικού εργαστηρίου (ορολογία, φόρμα και ερμηνεία). Προκύπτει η ευρεία γνώση του αντικειμένου, αλλά και η πρωτότυπη ματιά. Ο αναγνώστης δελεάζεται να αναζητήσει και άλλα έργα του Βάσκες, ώστε να εμβαθύνει στον αφηγηματικό του λόγο, αν δεν το έχει ήδη κάνει. Επιπρόσθετα, καλείται να διαβάσει την κλασική λογοτεχνία για μια ακόμη φορά, με νέα μέθοδο. Εξίσου σημαντική είναι η κατανόηση του ανθρώπου, η «ανακάλυψη του άλλου», το βλέμμα «εκ του πλησίον» (σε αντίθεση με το πνεύμα της εποχής και τη μαζοποίηση). Ο κόσμος είναι πάντα ανοιχτός για μετάφραση, αρκεί να το επιδιώκουν ο συγγραφέας και ο αναγνώστης του. Για τους φανατικούς φιλότεχνους, η ζωή αντιγράφει την τέχνη – και όχι αντίστροφα. Οι καίριοι προβληματισμοί του Βάσκες αποκρυσταλλώνονται σε ένα αξιανάγνωστο πόνημα, χάρη στην εξίσου λογοτεχνική μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη, αλλά και στις σημειώσεις και το λεξικό ονομάτων που παραθέτει.
Η μετάφραση του κόσμου
Οι διαλέξεις στην Οξφόρδη
Juan Gabriel Vásquez
μετάφραση: Αχιλλέας Κυριακίδης
Ίκαρος
σ. 160
ISBN: 978-960-572-700-0
Τιμή: 15,50€
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/23987-juan-gabriel-v%C3%A1squez-i-metafrasi-tou-kosmou
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου