- Παναγιώτης Σκορδάς
Ο Στέφανος Παρασκευαΐδης σπούδασε στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές σπουδές του στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ίδιου Πανεπιστημίου. Το 2015 ανακηρύχθηκε διδάκτορας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Από το 2005 είναι καθηγητής στη μέση εκπαίδευση. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Τον καιρό του λοιμού: Επιδημίες στην αρχαιότητα που ξεπέρασαν τη λογική, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (2023), το οποίο απέσπασε το Κρατικό Βραβείο Απόδοσης Έργου της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στα Νέα Ελληνικά 2024. Το βραβείο αυτό το χαρακτήρισε «ανέλπιστο δώρο». Έχει δημοσιεύσει άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά. Ζει με την οικογένειά του και εργάζεται στη Λέσβο, από όπου και κατάγεται.
Πώς προέκυψε η ιδέα αυτού του βιβλίου;
Η ιδέα για το βιβλίο γεννήθηκε τον καιρό του δικού μας λοιμού. Εκείνη την περίοδο υπήρχε ένα ευρύτερο και αυθόρμητο ενδιαφέρον του κόσμου για αρχαίες καταγραφές επιδημιών. Κάπως έτσι άρχισα κι εγώ να ασχολούμαι με το θέμα. Η ιδέα όμως για το συγκεκριμένο βιβλίο ήλθε από τον καθηγητή Δημήτρη Κυρτάτα, ο οποίος είναι ο εμπνευστής και διευθυντής της σειράς «Διάλογοι με την αρχαιότητα» των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης.
Διευκρινίστε μας τον υπότιτλο του βιβλίου: «Επιδημίες στην αρχαιότητα που ξεπέρασαν τη λογική»
Ο υπότιτλος του βιβλίου αποδίδει την αίσθηση που αποκομίζει κανείς διαβάζοντας τα αρχαία κείμενα. Οι αρχαίοι συγγραφείς υπογραμμίζουν με έμφαση το γεγονός ότι καμία λογική ερμηνεία δεν ήταν σε θέση να εξηγήσει τα πραγματικά δεδομένα. Η ασθένεια, όπως την περιγράφουν, δεν υπάκουε σε κανόνες, ήταν απολύτως απρόβλεπτη και δεν υπήρχε τίποτα που να μπορεί να τη σταματήσει. Η λογική βέβαια είναι σχετική και εξαρτάται από τα πολιτιστικά δεδομένα της κάθε εποχής. Όμως αυτά ακριβώς φαίνονταν να καταρρέουν απότομα και απόλυτα. Όλα όσα θεωρούνταν δεδομένα, η καθημερινότητα, οι κοινωνικές αξίες, οι νόμοι, τα έθιμα, η επιστήμη, οι θρησκευτικές αντιλήψεις ξαφνικά έπαυαν να ισχύουν.
Τι είδους επιδημίες παρουσιάζονται στο βιβλίο σας; Υπάρχουν αναφορές για ενδημικές νόσους;
Η προσπάθεια ταύτισης των αρχαίων επιδημιών με σύγχρονες βιοϊατρικές κατηγορίες νοσημάτων έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την έρευνα. Θα πρέπει όμως να τονίσουμε ότι η προσπάθεια αυτή έχει πολύ αβέβαια αποτελέσματα. Είναι ενδεικτικό ότι ο λοιμός των Αθηνών που περιγράφει ο Θουκυδίδης δεν έχει ταυτιστεί ακόμα με βεβαιότητα, παρά τις λεπτομερέστατες περιγραφές που δίνει ο ιστορικός. Παρ’ όλα αυτά, μπορώ να αναφέρω ορισμένες επιδημίες για τις οποίες υπάρχει μεγαλύτερη συμφωνία, όπως ήταν η ευλογιά, η ιλαρά και η βουβωνική πανώλη. Αναφορές σε ενδημικές νόσους βρίσκουμε στο ιπποκρατικό κείμενο που περιλαμβάνεται στη συλλογή. Εκεί βλέπουμε τις σημειώσεις του Ιπποκράτη, ή κάποιου γιατρού από τον κύκλο του, σχετικά με μια σειρά ενδημικών ασθενειών στον ελληνικό χώρο κατά το τέλος του 5ου αι. π.Χ.
Όλα όσα θεωρούνταν δεδομένα, η καθημερινότητα, οι κοινωνικές αξίες, οι νόμοι, τα έθιμα, η επιστήμη, οι θρησκευτικές αντιλήψεις ξαφνικά έπαυαν να ισχύουν.
Χρονικά και γεωγραφικά, πού εκτείνονται τα κείμενα που έχετε επιλέξει και ποιοι είναι οι συγγραφείς τους;
Τα κείμενα που συμπεριλαμβάνονται σε αυτή τη συλλογή αναφέρονται σε γεγονότα που τοποθετούνται από τον 11ο αι. π.Χ. έως τον 6ο αι. μ.Χ. Εξίσου ευρεία είναι και η γεωγραφική έκταση που καλύπτουν, καθώς ορισμένες από τις επιδημίες που περιγράφονται εξαπλώθηκαν σε ολόκληρη τη ρωμαϊκή και βυζαντινή αυτοκρατορία, και πέρα από αυτές. Είναι επίσης κείμενα γραμμένα από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Εκτός από τη μαρτυρία ιστορικών, συμπεριλαμβάνονται μαρτυρίες γιατρών, ποιητών, θρησκευτικών ηγετών, εθνικών, χριστιανών και Εβραίων. Ενδεικτικά αναφέρω την Παλαιά Διαθήκη, τον Θουκυδίδη, τον Σοφοκλή, τον Ιπποκράτη, τον Γαληνό, τον Γρηγόριο Νύσσης, τον βυζαντινό ιστορικό Προκόπιο και τα Θαύματα του Αγίου Δημητρίου.
Η αρχαία ιατρική ασχολήθηκε με το θέμα των επιδημιών;
Ασχολήθηκε, στον βαθμό που μπορούσε να το κάνει, δεδομένου ότι δεν διέθετε τη γνώση για τους ιούς και τη μετάδοσή τους. Η αρχαία ιατρική αντιμετώπιζε τις επιδημίες με τις ίδιες θεωρητικές προσεγγίσεις που υιοθετούσε για όλες τις ασθένειες και οι οποίες έμειναν σε σημαντικό βαθμό αμετάβλητες σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας. Σύμφωνα με αυτές, οι επιδημίες αποδίδονταν σε κλιματικούς παράγοντες ή, συνηθέστερα, στη μολυσματική σύνθεση του αέρα, δηλαδή σε συνθήκες του περιβάλλοντος που θεωρούνταν ικανές να επιδράσουν στο σώμα και να μεταβάλουν την ισορροπία της φυσικής λειτουργίας του. Εκείνο όμως που κάνει ιδιαίτερη εντύπωση είναι ότι απουσιάζει από την αρχαία ιατρική μια σαφής αναφορά στην έννοια της μετάδοσης της νόσου από άνθρωπο σε άνθρωπο, τη στιγμή που η ίδια έννοια φαίνεται πως αποτελούσε μια μάλλον διαδεδομένη λαϊκή αντίληψη. Μάλιστα η καταγωγή αυτής της αντίληψης φαίνεται να βρίσκεται περισσότερο στις ηθικοθρησκευτικές αντιλήψεις γύρω από το μίασμα και όχι στις ιατρικές θεωρίες. Βλέπετε, ορισμένες φορές η θεωρία της επιστήμης μπορεί να έχει τέτοιο κύρος που να σε εμποδίζει να δεις το προφανές.
Πού απέδιδε τις επιδημίες ο αρχαίος κόσμος;
Οι αρχαίες κοινωνίες αναζητούσαν ερμηνείες για την προέλευση των λοιμών κατ’ αρχάς στα παραδοσιακά συστήματα γνώσης που διέθεταν. Ένα από αυτά ήταν η ιατρική, στην οποία ήδη αναφερθήκαμε. Αρχαιότερες και πιο διαδεδομένες ήταν οι θρησκευτικές ερμηνείες. Οι μεγάλες επιδημίες, όπως και άλλες καταστροφές, αποδίδονταν συχνά στην οργή κάποιου θεού για τις πράξεις των ανθρώπων. Η ευθύνη μπορεί να βάρυνε ένα μόνο πρόσωπο της κοινότητας, συχνά τον ηγέτη της. Άλλοτε πάλι ήταν συλλογική και βάραινε ολόκληρο τον πληθυσμό της. Ωστόσο, η εμπιστοσύνη στις επίσημες ερμηνείες που δίνονται από τους παραδοσιακούς φορείς δεν ήταν δεδομένη. Κρινόταν –και μάλιστα αυστηρά– εκ του αποτελέσματος, το οποίο κάθε άλλο παρά καλό ήταν. Έτσι, δίπλα στις παραδοσιακές ερμηνευτικές προσεγγίσεις αναπτύσσονταν και κυκλοφορούσαν πλήθος άλλων θεωριών, εμπνευσμένων από σοφιστές, αστρολόγους ή ιδιώτες. Κάτι που δείχνει ότι οι αβεβαιότητες και οι διαφωνίες κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας αποτελούσαν συχνά τον κανόνα και όχι την εξαίρεση.
Ποιες είναι οι βασικότερες επιπτώσεις των επιδημικών νόσων στις αρχαίες κοινωνίες;
Η πιο άμεση επίπτωση, η οποία περιγράφεται και περισσότερο στις πηγές μας, είναι η έντονη κρίση που απειλούσε με διάλυση τη συνοχή των αρχαίων κοινωνιών. Αυτό φαίνεται από αντιδράσεις όπως η εγκατάλειψη κοινωνικών θεσμών και συνηθειών, η καταπάτηση του ανθρώπινου και του θεϊκού νόμου, η διάλυση των δεσμών συγγένειας και φιλίας, ο άκρατος ατομισμός και η παραμέληση των ταφικών εθίμων. Ήταν επίσης μια κρίση εμπιστοσύνης στους θεσμούς, οι οποίοι αποδεικνύονταν αναποτελεσματικοί, αλλά και μια προσωπική κρίση που οδηγούσε σε σημαντικές ηθικές και ιδεολογικές μετατοπίσεις. Ασφαλώς υπήρχαν και μακροπρόθεσμες συνέπειες, αν και αυτές δεν καταγράφονται άμεσα από τους αρχαίους συγγραφείς. Όταν όμως μιλάμε για μια θνησιμότητα που αγγίζει το 1/3 του πληθυσμού, είναι βέβαιο ότι αυτό επηρέασε τη μετέπειτα πορεία των κοινωνιών. Πολλοί μελετητές έχουν αναδείξει τις επιπτώσεις των λοιμών στην οικονομία, την πολιτική, τον υλικό και πνευματικό πολιτισμό, και έχουν υποστηρίξει ότι οι επιδημίες έπαιξαν κάποιον ρόλο, μεγαλύτερο ή μικρότερο, σε σημαντικές αλλαγές, όπως ήταν η εγκατάσταση βαρβάρων στη ρωμαϊκή επικράτεια και η επικράτηση του χριστιανισμού.
Οι αβεβαιότητες και οι διαφωνίες κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας αποτελούσαν συχνά τον κανόνα και όχι την εξαίρεση.
Έπαιξαν ρόλο οι επιδημίες στο θρησκευτικό συναίσθημα του αρχαίου κόσμου και στη διάδοση συγκεκριμένων θρησκειών;
Και σε αυτό το θέμα η εικόνα που παίρνουμε από τις πηγές μας είναι αρκετά σύνθετη. Άλλοι αναζητούσαν καταφύγιο στα παραδοσιακά τελετουργικά, ενώ άλλοι έχαναν την πίστη τους. Συχνά γίνεται αναφορά σε μια κρίση εμπιστοσύνης των ανθρώπων στους παραδοσιακούς θρησκευτικούς φορείς. Και το γεγονός αυτό έκανε τους ανθρώπους περισσότερο πρόθυμους να δεχθούν μια ανανέωση της πίστης με την καθιέρωση νέων τελετουργιών, ακόμα και να μεταστραφούν σε άλλη θρησκεία. Ο προσηλυτισμός κατά τη διάρκεια μιας βίαιης επιδημίας είναι ένα θέμα που προβάλλεται ιδιαίτερα από χριστιανούς συγγραφείς, με την πεποίθηση ότι αποδεικνύει την ανωτερότητα της χριστιανικής πίστης. Και είναι πράγματι πιθανό οι μεγάλες επιδημίες να έπαιξαν κάποιον ρόλο στον εκχριστιανισμό της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Πόσο σας δυσκόλεψε η μετάφραση αυτών των κειμένων;
Αρκετά και, για να πω την αλήθεια, περισσότερο από όσο περίμενα. Η μεγαλύτερη δυσκολία δεν ήταν στην κατανόηση του νοήματος, αλλά στην τελική απόδοσή του στα νέα ελληνικά. Διότι αυτό που πρέπει να μεταφέρει κανείς κατά τη μετάφραση δεν είναι μόνο το νόημα, όσο το ύφος του συγγραφέα, την έμφαση, την αίσθηση που θέλει εκείνος να προκαλέσει, το συναίσθημα. Και στη συγκεκριμένη περίπτωση είχα να κάνω με πολλά διαφορετικά είδη λόγου, όπως ιατρικές σημειώσεις, αρχαίο δράμα, ρητορικοί λόγοι, ιερά κείμενα κ.ά. Χρειάστηκε να σβήσω και να ξαναγράψω τις μεταφράσεις πολλές φορές, μέχρι να καταλήξω σε ένα αποτέλεσμα που θεωρούσα εγώ ικανοποιητικό. Είναι μια επίπονη διαδικασία αλλά και πολύ δημιουργική.
Τον καιρό του λοιμού
Επιδημίες στην αρχαιότητα που ξεπέρασαν τη λογική
Εισαγωγή – Μετάφραση – Σημειώσεις: Στέφανος Παρασκευαΐδης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
σ. 136
ISBN: 978-960-524-949-6
Τιμή: 10,00€
https://diastixo.gr/sinentefxeis/ellines/23992-stefanos-paraskeyaidis-panagiwths-skordas
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου