Γεωργία Παπαδάκη: «Σοφοκλής: Η “μέλισσα” του αρχαίου ποιητικού λόγου»

Η Γεωργία Παπαδάκη, με τα εφόδια της φιλολόγου και αρχαιολόγου, πρωτίστως, και την αγάπη για ό,τι σπούδασε, μας παραδίδει τον Σοφοκλήτης, έναν τόμο όπου παρουσιάζει τον μεγάλο τραγικό μέσα από αποσπάσματα των τραγωδιών του και πλούσιες πληροφορίες, που προκύπτουν από το ιστορικό, πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής.

Μελετά την τραγωδία, επειδή η τραγωδία έθεσε τα θεμέλια της μελέτης του αρχαίου κόσμου και του ανθρώπου και επειδή ο ρόλος της ήταν ηθικός και παιδαγωγικός. Τη μελετά, μέσα από τον Σοφοκλή, επειδή ο Σοφοκλής ήταν θαυμαστός για την ποιητική του δεξιότητα και τις νουθεσίες του προς τον άνθρωπο, επειδή οι ήρωές του πασχίζουν τα περάσουν τα ανθρώπινα μέτρα με τις πράξεις τους, αγνοώντας όμως ότι η ανθρώπινη πράξη δεσμεύεται από τη θεϊκή δύναμη.

Η Παπαδάκη επιλέγει αποσπάσματα που θεωρεί «κομβικά» για την ανάπτυξη του μύθου –ιδέες, μήνυμα–, για το φως που ρίχνουν στον χαρακτήρα και για την ποιητική τους δύναμη και γοητεία. Τα δράματα παρουσιάζονται με τη χρονολογική σειρά της διδασκαλίας τους. Όσο για τη γλώσσα, φρόντισε να είναι πιστή στο πρωτότυπο, χωρίς όμως να του στερεί την έμμετρη φύση του.

Στην Ενότητα «Ο βίος και το έργο του Σοφοκλή» μας δίνει πλούσιο πληροφοριακό υλικό. Ήτοι, ο Σοφοκλής γεννήθηκε στον Κολωνό, μαγευτικό (τότε) προάστιο της Αθήνας, το 497/6 π.Χ. Πατέρας του ήταν ο Σόφιλος, οποίος είχε εργοστάσιο κατασκευής όπλων. Διακρίθηκε σε γυμναστικούς και μουσικούς αγώνες, ήταν όμορφος και επιλέχτηκε για τον χορό των εφήβων στα Επινίκια της ναυμαχίας στη Σαλαμίνα. Η σχετική παράδοση που λέει ότι ο Αισχύλος πολεμά εναντίον των Περσών, ο Σοφοκλής σέρνει τον χορό και ο Ευριπίδης γεννιέται εκείνη την ημέρα μάλλον δεν ευσταθεί. Παντρεύτηκε δύο φορές, την πρώτη με τη Νικοστράτη και απέκτησε έναν γιο, τον Ιοφώντα, ποιητή, επίσης, και τη δεύτερη με τη Θεοδωρίδα, από την οποία απέκτησε τον Αρίστωνα, ο οποίος απέκτησε με τη σειρά του γιο, τον Σοφοκλή τον νεότερο. Ο νεότερος, τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του παππού του, δίδαξε τον Οιδίποδα επί Κολωνώ. Λίγο πριν από τον θάνατό του ο πρώτος γιος του, ο Ιοφών, τον οδήγησε στα δικαστήρια, ζητώντας την επιμέλεια της πατρικής περιουσίας, επειδή ο γέρων είχε άνοια, όπως ισχυριζόταν. Ο Σοφοκλής τότε απήγγειλε ένα απόσπασμα από τον Οιδίποδα επί Κολωνώ και έπεισε περί του αντιθέτου.

Κόσμησε τους ήρωές του με φυσικό, ηθικό και ιδανικό κάλλος, τους έπλασε όπως έπρεπε να είναι. Όχι υπεράνθρωποι, όπως του Αισχύλου, ούτε αντίγραφα της πραγματικότητας, όπως του Ευριπίδη. Επειδή θαύμαζε τον Όμηρο, ο φιλόσοφος Πολέμων τον αποκάλεσε τραγικό Όμηρο και τον Όμηρο επικό Σοφοκλή.

Γενικά, ήταν άνθρωπος ήρεμος, πρόσχαρος, καταδεκτικός, εκλεπτυσμένος, εύθυμος, κοινωνικός. Του άρεσαν οι απολαύσεις και ο έρωτας και έζησε όπως οι επιφανείς Αθηναίοι. Ήταν φίλος του Περικλή και του Ηρόδοτου. Χαρακτηρίστηκε φιλαθηναιότατος γιατί, αν και προσκλήθηκε σε βασιλικές αυλές, δεν έφυγε από την Αθήνα, παρά μόνο για κρατικές υποθέσεις και αποστολές.

Υπηρέτησε την αθηναϊκή δημοκρατία αναλαμβάνοντας ρόλους οικονομικούς, πολιτικούς, στρατιωτικούς και θρησκευτικούς. Το 443/2 χρημάτισε Ελληνοταμίας, αξίωμα το οποίο του δόθηκε μάλλον ως αναγνώριση της καλλιτεχνικής του αξίας, με αφορμή την Αντιγόνη που εκείνο τον καιρό είχε διδάξει με μεγάλη επιτυχία. Το 413, μετά τη συμφορά στη Σικελία, εξελέγη ως ένας από τους δέκα προβούλους, για νααποτελέσει ανάχωμα σε αποφάσεις δημαγωγών, κρίσιμες για την πόλη.

Ακόμα, ήταν άνθρωπος θεοσεβής και προσηλωμένος στις παραδόσεις και την ηθική του παρελθόντος, πράγμα που δεν συνέβαινε με τον Ευριπίδη, ο οποίος δεν δίσταζε να ασκήσει κριτική σε δόγματα και αντιλήψεις. Λόγω της θεοσέβειάς του έλαβε τον τίτλο ήρως Δεξίων στην υποδοχή του αγάλματος του Ασκληπιού, το 420 π.Χ. στην Επίδαυρο. Στα 28 του χρόνια αναμετρήθηκε με τον Αισχύλο σε δραματικό αγώνα και κέρδισε, όπου, όπως παραδίδει ο Πλούταρχος, άλλοι από τους θεατές επευφημούσαν τον Αισχύλο και άλλοι τον Σοφοκλή. Στα εξήντα χρόνια που δίδαξε έλαβε πρώτο ή δεύτερο βραβείο πάνω από είκοσι φορές, ενώ ο Ευριπίδης μόνο τέσσερις (εδώ, όμως, ας προσθέσουμε πως το συντηρητικό κοινό δεν ήταν έτοιμο να δεχτεί τον Ευριπίδη, ο οποίος είναι ο κύριος γενάρχης του ευρωπαϊκού θεάτρου. Στον Ευριπίδη στηρίχτηκε όλο το μετά τους κλασικούς μας θέατρο).

Σε νεαρή ηλικία υποδύθηκε και ο ίδιος ο Σοφοκλής ρόλους. Στο Θάμυρις κράτησε τον ομώνυμο ρόλο του Θρακιώτη κιθαρωδού, όπως μαρτυρεί εικόνα του γνωστού αρχαίου ζωγράφου Πολυγνώτου, στην Ποικίλη Στοά, με τον Σοφοκλή να παίζει λύρα. Υποδύθηκε, επίσης τη Ναυσικά που παίζει τόπι στο έργο Ναυσικά ή Πλύντριαι. Συνολικά, έγραψε εκατόν είκοσι δράματα, ελεγείες, παιάνες, ωδές. Από όλο αυτό το έργο σώζονται επτά τραγωδίες και τετρακόσιοι στίχοι από τους Ιχνευτές.

Ο Σοφοκλής επέφερε αλλαγές στην τραγωδία, αξιοποιώντας την παράδοση. Διέλυσε την τριλογία, πρόσθεσε τον τρίτο υποκριτή, αύξησε τα μέλη του χορού σε δεκαπέντε, μείωσε την έκταση των χορικών και επιμήκυνε τα διαλογικά μέρη, τελειοποίησε τη σκηνογραφία. Φρόντισε για τη σύνθεση, τις αντιθέσεις και συγκρούσεις. Χρησιμοποίησε την «τραγική ειρωνεία», επιμελήθηκε τον γοργό ρυθμό στην περιπέτεια, τη φυσική διαπλοκή του φυσικού με το αφύσικο. Έδωσε στο έργο ενότητα, συνοχή και συμμετρία. Κόσμησε τους ήρωές του με φυσικό, ηθικό και ιδανικό κάλλος, τους έπλασε όπως έπρεπε να είναι. Όχι υπεράνθρωποι, όπως του Αισχύλου, ούτε αντίγραφα της πραγματικότητας, όπως του Ευριπίδη. Επειδή θαύμαζε τον Όμηρο, ο φιλόσοφος Πολέμων τον αποκάλεσε τραγικό Όμηρο και τον Όμηρο επικό Σοφοκλή.

Στα έργα του θα δούμε τη σημασία της Ειμαρμένης, της θέλησης των θεών, της Θείας Δίκης, αλλά και της προσωπικής βούλησης, εφόσον ο άνθρωπος είναι υπεύθυνο άτομο και, σε έναν κόσμο ανθρωποκεντρικό, προκαλεί τη μοίρα με τις πράξεις και τα λάθη του. Στην τραγωδία Αίαςδίνει την τραγικότητα του ήρωα, όταν συνειδητοποιεί την έσχατη ταπείνωσή του. Στην Αντιγόνη δίνει τη σύγκρουση των θείων και ανθρώπινων νόμων, αλλά και τα όρια της εξουσίας του κράτους. Στις Τραχίνιες, όπως και στον Οιδίποδα, εμφαίνεται ο σκοτεινός ρόλος των χρησμών, η ασαφής βούληση των θεών, η ελλιπής ανθρώπινη γνώση. Στην Ηλέκτρα έχουμε το πάθος για εκδίκηση, το οποίο σβήνει μετά τον φόνο της μητέρας, και μένουν οι τύψεις και η μεταμέλεια. Στον Φιλοκτήτη, συγκρούεται το συμφέρον με την ηθική, ο δόλος με την αγνότητα. Στον Οιδίποδα επί Κολωνώ, έχουμε τη δικαίωση εκείνου που, εν αγνοία του, αμάρτησε αλλά από τη μακροθυμία των θεών αποκαταστάθηκε.

Τα αποσπάσματα, με την ποιητική τους μεταφορά στη σημερινή μας γλώσσα, ο θεωρητικός οπλισμός και η ποιότητα του όλου καθιστούν το εγχείρημα της Γεωργίας Παπαδάκη επιτυχές ή, κατά πως έλεγαν οι Λατίνοι, dulcis et utilis. 

ΣοφοκλήςΗ «μέλισσα» του αρχαίου ποιητικού λόγου, μια περιήγηση στο σωζόμενο έργο του
Γεωργία Παπαδάκη
Εκκρεμές
280 σελ.
ISBN 978-618-5076-13-9
Τιμή: €19,61

Ανθούλα Δανιήλ, δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας.

http://diastixo.gr/