Δύο πολύ σημαντικά βιβλία για το δημοτικό τραγούδι είδαν πρόσφατα το φως της δημοσιότητας. Το βιβλίο του Παντελή Μπουκάλα Όταν το ρήμα γίνεται όνομα. Η «Αγαπώ» και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών(2016), και του Γιώργου Καραμπελιά Το δημοτικό τραγούδι. Αποτύπωση της ιδιοπροσωπίας του νεώτερου ελληνισμού (2017).
Και οι δύο εκφράζουν καθαρά την κατάφαση και την αγάπη τους για το δημοτικό τραγούδι. Διαφέρουν ως προς την κεντρική κατεύθυνση των βιβλίων τους. Του πρώτου είναι μορφολογική, του δεύτερου ιδεολογική.
Θα διευκολύνω τον αναγνώστη να εννοήσει καλύτερα τον προσδιορισμό «μορφολογική», αν πω ότι κατά κανένα τρόπο δεν θα χρησιμοποιούσα τον ξενικό όρο «φορμαλιστική», που οι ξένοι (πρώτοι) τον σχημάτισαν με την αρχαιοελληνική λέξη «μορφή», χωρίς όμως να εμβαθύνουν επαρκώς στην έννοιά της. Έτσι ο «φορμαλισμός» περίπου παραπέμπει σε κάτι που είναι μάλλον επιφανειακό, εξωτερικό, χωρίς εσώτερο περιεχόμενο.
Προσφεύγω εν προκειμένω στο λαϊκό παραμύθι, που με την εικονική γλώσσα του δίνει τον ουσιαστικόν «ορισμό» της μορφής. Οι ηρωίδες (κατεξοχήν) και οι ήρωές του είναι καλοί εσωτερικά και συγχρόνως ωραίοι (εύμορφοι, όμορφοι) εξωτερικά, είτε κακοί εσωτερικά και άσχημοι (δύσμορφοι) εξωτερικά. Πρώτιστα με αυτό τον τρόπο αποδίδεται η κύρια έννοια της μορφής. Είχε πει και ο Ιωάννης Συκουτρής: «Το ωραίον είναι η εξωτερική ακτινοβολία των άλλων αξιών».
Παίρνω κάποια από τα ζεύγη που βγαίνουν από τα βαθύτερα στρώματα του εγώ του Μπουκάλα και εκφράζουν τη σχέση του με το δημοτικό τραγούδι. Είναι ζεύγη που δηλώνουν πώς αυτός βιώνει τη «μορφή» του δημοτικού τραγουδιού: «φωνή και σιωπή», «δηλούμενα και υποδηλούμενα», «φυσικό και υπερφυσικό», «ομάδα και άτομο»,«ζωηφόρο και πένθιμο», «αρχαιότατο και καινοτόμο».
Ο Μπουκάλας σχεδόν έβαλε πια σκοπό της ζωής του να ασχοληθεί με το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, μάλιστα σε ένα ευρύτατο πλαίσιο, στο οποίο περιλαμβάνονται και οι εθνοτικές παραλλαγές, Αρβανίτες, Εβραίοι, Πομάκοι, αλλά και τα δημοτικά τραγούδια των γειτονικών βαλκανικών λαών. Σε συνάφεια μ’ αυτά τον ενδιαφέρει και η προσωπική ποίηση, όταν προσφέρει μαρτυρίες για «συμπτώσεις και παραλληλίες, διασταυρώσεις και διαφορές». Δεν παρέλειψε και σποραδικές «επισκέψεις» στο λαϊκό και ρεμπέτικο τραγούδι, αλλά ούτε και στις παροιμίες και τα παραμύθια της παράδοσής μας. Και δεν άφησε ακόμα απ’ έξω «την ανάγνωση της αρχαιοελληνικής ποίησης», εντοπίζοντας «κοινά μοτίβα –όπου εντοπίζονται– ή τυχόν παρόμοιες αντιλήψεις για τα πράγματα του κόσμου, του Πάνω και του Κάτω» – συνθέτει εμπρός του ένα ποιητικό σύμπαν.
Και όλα αυτά δεν τα βλέπει, δεν τα αισθάνεται, «σαν τεκμήρια της θρυλικής συνέχειας». Και ασφαλώς το συμμερίζομαι αυτό. Σημειώνω, ωστόσο, ότι στο επίθετο «θρυλική» υπάρχει κάποια χροιά ειρωνείας. Και είναι, επίσης, αλήθεια ότι η, πολιτισμική βέβαια, συνέχεια, τα δημοτικά τραγούδια και η αρχαιοελληνική κληρονομιά, «μαγαρίστηκαν –διαβάλλονται ακόμη– από τους ελληνοκάπηλους κιβδηλοποιούς, των δικτατορικών καθεστώτων συμπεριλαμβανομένων». Πάντα ωστόσο, προσωπικά, αναφέρω, δίπλα στη σκύλευση αυτή της κληρονομιάς μας, την εμμονή ορισμένων, πανεπιστημιακών μάλιστα, διανοουμένων και άλλων, να αρνούνται με ξεκάρφωτα επιχειρήματα την παρουσία ελληνικού έθνους πριν από τον αιώνα του Διαφωτισμού. Μόνο όταν δημιουργήθηκε το νεοελληνικό κράτος έπλασε, λένε, την «εθνική» ιδεολογία και τον εθνικισμό. Ωστόσο ο Πλάτων στην Πολιτεία του ζητεί από τους άρχοντες να εθίζουν τους πολίτες να νοιάζονται για το γένος τους («του ελληνικού γένους φείδεσθαι», 469 6-c). Και το «γένος» είναι, πιστεύω, ο υπερθετικός του έθνους.
Ο κύριος Μπουκάλας κάνει κάτι χρήσιμο, όχι μόνο για τον μέσον αναγνώστη, αλλά και για τους ειδικούς εν προκειμένω, που δεν έχουν πάντα δίπλα τους το ένα ή το άλλο βιβλίο. Πέραν της πλούσιας βιβλιογραφίας που χρησιμοποιεί, δημοσιεύει και εκτενή αποσπάσματα για θέματα που απαιτούν ιδιαίτερη συζήτηση. Ένα τέτοιο θέμα είναι ο αριθμός των δημοτικών τραγουδιών, συμπεριλαμβανομένων ή όχι των παραλλαγών. Είναι μικρός ή όχι; Ένα άλλο θέμα, πολύ σοβαρότερο, κατά τη γνώμη μου, είναι η λεγόμενη «νοθεία» των δημοτικών τραγουδιών με την παρέμβαση τρίτων, συχνά λογίων. Στο παρόν περιορισμένο σημείωμα δεν είναι δυνατό να αναφερθώ, έστω και με λίγα λόγια, στα θέματα αυτά. Παρατηρώ, μόνο, ότι σε μια συζήτηση για το πρώτο θέμα είναι σκόπιμο να συμμετέχει και ένας λαογράφος. Ήδη ο Μπουκάλας σε ένα από τα ζεύγη που, τρόπον τινά τηλεγραφικά, δίνουν τα όρια μελέτης των δημοτικών τραγουδιών, διατυπώνει και το εξής: «ομάδα και άτομα» (κι ακόμα: «κοινό»και «αλλότριο»). Από εδώ κανονικά πρέπει να ξεκινήσει η σχετική συζήτηση. Όσον αφορά το θέμα της «νοθείας», το εντάσσω σ’ ένα πολύ ευρύτερο και βαθύτερο ζήτημα που με απασχολεί, αν ο ελληνικός πολιτισμός είταν μεικτός (λαϊκός-λόγιος) ή όχι, ως τώρα. Γιατί από τώρα και εξής αλλάζουν όλα, σ’ όλο τον κόσμο.
Τίθεται βέβαια και καθαυτό το ζήτημα της «συνέχειας», με προσοχή και, νομίζω, χωρίς σπουδή. Ίσως γιατί γνωρίζει πως μάλλον θα χρειαστεί να επανέλθει. Π.χ. παρατηρεί, ότι μοτίβα της δημοτικής ποίησης μοιάζουν με μοτίβα της αρχαίας ελληνικής ποίησης. Αλλά τίποτε δεν αποκλείεται να πρόκειται για απλές συμπτώσεις. Σωστό είναι αυτό. Αλλά αναπόφευκτο είναι και το ερώτημα: Όλα;
Πιο γενικά θα έλεγα ότι η συνέχεια σκόπιμο είναι να ανιχνεύεται και σε πιο γενικούς, καθαρά φυσικούς άξονες. Μια δυο φορές έχω πει τη νεότερη ελληνική ποίηση «ηλιοκεντρική». Αλλά υπάρχει, όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, και η συνέχεια του ήλιου, του φωτός! Σ’ ένα τυπωμένο τις ημέρες αυτές βιβλίο μου (Τραγωδία και λαϊκός πολιτισμός στην αρχαία Αθήνα), με αφορμή την ευριπίδεια Εκάβη (την αφορμή θα μπορούσε να μου τη δώσει καθεμιά τραγωδία ή δράμα από τα 24 που έφτασαν ώς εμάς) μιλώ για την αντικατάσταση από τους ποιητές, από τον Όμηρο ώς τους τραγικούς, του ρήματος ζω με την έκφραση φάος ορώ, βλέπω το φως.
Κλείνω με μια μικρή φράση, που όμως δίνει καίρια απάντηση σ’ ένα δίλημμα που υπάρχει σε όσους ενδιαφέρονται για την ποίηση και, βέβαια, στους ίδιους τους ποιητές: έχει θέση στην ποίηση το αίσθημα; Ο Ελύτης είχε στα δοκίμιά του ψέξει την παρουσία του συναισθήματος στην ποίηση. Ο Μπουκάλας είναι σαν να του απαντά: «αλλά και το αίσθημα νόημα είναι».
Μιχάλης Μερακλής, ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου