Όπως φαίνεται και από την ταυτότητα του βιβλίου, ο δεύτερος τόμος περιλαμβάνει τα βιβλία Γ’ και Δ’ του εμβληματικού έργου του Αρθούρου Σοπεγχάουερ Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση. Για τον πρώτο τόμο έχουμε ήδη γράψει. Στον παρόντα τόμο, στο βιβλίο Γ’ ο Σοπεγχάουερ παρουσιάζει τη «δεύτερη θεώρηση του κόσμου ως παράστασης», ως μεταφυσική του κάλλους και του υψηλού ή ως μεταφυσική της τέχνης – αισθητική, και στο βιβλίο Δ’ τη «δεύτερη θεώρηση του κόσμου ως βούλησης», την ηθική σε ευρεία έννοια.
Στη σκέψη του Σοπεγχάουερ επέδρασαν το καλλιεργημένο, προτεσταντικό περιβάλλον, οι πολύ μορφωμένοι γονείς, ο ρομαντισμός, αλλά και ο ίδιος επέδρασε σε όλους σχεδόν τους νεότερους στοχαστές και λογοτέχνες.
Στον συγκεκριμένο τόμο επισημαίνεται ότι πάγιες και διακριτές βαθμίδες της βούλησης μπορούν να περιγραφούν με τον όρο ιδέες, οι οποίες αποτελούν τα αρχέτυπα των οντοτήτων. Σ’ αυτό το σημείο είναι που η καντιανή φιλοσοφία συγγενεύει με την πλατωνική. Με πιο απλά λόγια, ο ορατός κόσμος είναι απλό φαινόμενο και μηδαμινό και τη σημασία του την αντλεί από την ίδια την πηγή του, την οποία ο Πλάτων ονομάζει ιδέα και ο Καντ πράγμα καθ’ αυτό, το οποίο είναι η βούληση. Το φαινόμενο –χώρος, χρόνος, αιτιότητα– είναι μία δομή του νου, της οποίας οι πολλές μορφές δεν θίγουν καθόλου τούτο το αληθώς ον.
Η τέχνη είναι ένα είδος γνώσης. Είναι έργο μεγαλοφυΐας, με απαραίτητη προϋπόθεση τη φαντασία. Στις καλλιτεχνικές φύσεις δεν κυριαρχεί η φρόνηση, αλλά το σφοδρό πάθος. Ο φιλόσοφος, με βάση τις παρατηρήσεις του και τις μαρτυρίες μεγάλων καλλιτεχνών, βρίσκει ότι υπάρχει συγγένεια μεταξύ μεγαλοφυΐας και παραφροσύνης. Ο Σοπεγχάουερ συνεξετάζει το βούλεσθαι και το πάσχειν. Μία και μόνο ελεύθερη ματιά στη φύση αρκεί για να κατευνάσει την εσωτερική θύελλα. Όταν ο Λόρδος Μπάιρον ρωτά:
Are not the mountains, waves and skies, a part
Of me and of my soul, as I of them?
έχει βυθιστεί στην εποπτεία της φύσης και έχει ενωθεί με αυτήν τόσο ώστε να μη νιώθει ανεξάρτητος από αυτήν. Έλκει τη φύση μέσα του και την αισθάνεται ως συμβεβηκός της δικής του ουσίας.
Κλιμακωτά φτάνουμε στο αίσθημα του υψηλού, το οποίο μπορεί να είναι θετικό, δηλαδή θελκτικό, ή αρνητικό, δηλαδή αηδιαστικό.
Ο ποιητής είναι ο καθρέφτης της ανθρωπότητας… καθιστά συνειδητό αυτό που η ίδια αισθάνεται.
Στην αρχιτεκτονική επισημαίνει τη σημασία που έχει η καταλληλότητα, το μέγεθος, η μορφή. Αν και η αρχιτεκτονική υπηρετεί πρακτικές ανάγκες, βρίσκεται πολύ υψηλά στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Κοντά στην αρχιτεκτονική είναι και η αρχιτεκτονική του κήπου· η τοπιογραφία. Σε ανώτερη βαθμίδα βρίσκεται η ζωγραφική και η γλυπτική. Στο ερώτημα αν η τέχνη μιμείται τη φύση, ο Σοπεγχάουερ υποστηρίζει ότι η γνώση του ωραίου είναι αδύνατη αποστεριόρι και ότι έχει κάτι απριόρι. Εν ολίγοις, προϋπάρχει…
Η φαντασία διευρύνει το οπτικό πεδίο του μεγαλοφυούς και συνιστά όρο της μεγαλοφυΐας, ωστόσο, μπορεί να έχουν φαντασία άνθρωποι που δεν είναι μεγαλοφυείς. Ο μεγαλοφυής όμως με τη φαντασία προσπαθεί να συλλάβει την ιδέα του κάθε πράγματος. Ο άλλος «χτίζει παλάτια στην άμμο». Ο μεγαλοφυής συγγενεύει με τον παράφρονα, όπως το λέει ο Σενέκας που έχει διαβάσει Αριστοτέλη, αλλά και ο Πλάτων και ο Γκαίτε στον Τορκουάτο Τάσο,ο Ρουσό, ο Λόρδος Βύρων, ο Αλφιέρι επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Τελικώς όλο το βούλεσθαι πηγάζει από την ανάγκη, άρα από την έλλειψη, άρα από το πάσχειν.
Ο Λαοκόων πάσχει χωρίς να κραυγάζει, διότι η κραυγή ζημιώνει την έκφραση του προσώπου και το κάλλος. Άλλωστε, το μάρμαρο δεν μπορεί να εκφραστεί, οπότε σύμφωνα με τον Βιργίλιο voxfaucibushaesit/ η φωνή κόλλησε στον λάρυγγα, και η σκηνή μάς θυμίζει πώς κραυγάζει ο Φιλοκτήτης του Σοφοκλή. Ο ποιητής είναι ο καθρέφτης της ανθρωπότητας… καθιστά συνειδητό αυτό που η ίδια αισθάνεται.
Έλλειψη ποιητικής δικαιοσύνης βλέπει ο Σάμιουελ Τζόνσον στην Οφηλία, Δυσδαιμόνα, Κορδέλια. Στα έσχατα όρια της κακίας φτάνουν ο Ριχάρδος Γ’, ο Ιάγος, ο Σάιλοκ του Σαίξπηρ. Συμφορά από πλάνη της Ειμαρμένης μπορεί να συμβεί στον Οιδίποδα, τις Τραχίνιες και ίσως σε όλες τις τραγωδίες των αρχαίων, καθώς και στο Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Τάνκρεντ του Βολταίρου και Νύμφη της Μεσσήνης των νεοτέρων.
Στο θέμα της μουσικής μάς τονίζει πως οι γρήγορες μελωδίες εκφράζουν ευθυμία και γοργή μετάβαση από την επιθυμία στην ικανοποίηση και από αυτήν σε άλλη επιθυμία, ενώ οι αργές που περιπλανιούνται μέσα σε πολλά μέτρα εκφράζουν θλίψη. Τα γρήγορα χορευτικά κομμάτια εκφράζουν την εύκολη επίτευξη ευτυχίας, ενώ το allegro maestoso ανάμεσα σε μακρές πορείες και περιπλανήσεις δηλώνει μια μείζονα επιδίωξη, το adagio μιλά για δεινοπάθειες αλλά μπροστά σε έναν ευγενή στόχο δεν λογαριάζει τα δεινά. Ο μείζων και ο ελάσσων τρόπος διαφέρουν μόνο κατά ένα ημιτόνιο. Το adagio σε ελάσσονα τρόπο εκφράζει μεγάλη συγκλονιστική θρηνωδία. Όπως ισχυρίζεται ο Λάιμπνιτς, «η μουσική είναι μία κρυφή άσκηση μεταφυσικής της ψυχής, που δεν έχει επίγνωση ότι φιλοσοφεί».
Όσον αφορά, τώρα, την «πρακτική φιλοσοφία» η οποία παρουσιάζεται στο Δ’ βιβλίο, μας μιλάει για την «αρετή, όπως και για τη μεγαλοφυΐα» η οποία «δεν διδάσκεται». Το μόνο που μπορεί να κάνει η φιλοσοφία είναι να ερμηνεύει, να εκφράζεται με τρόπο κατανοητό (επίπονο μάλλον για το συγκεκριμένο βιβλίο).
Σχετικά με τον χρόνο, αυτό που πάντα κατεβαίνει είναι το παρελθόν, αυτό που ανεβαίνει είναι το μέλλον και στο ελάχιστο σημείο της εφαπτομένης στην κορυφή είναι το παρόν. Ο πόνος και ο θάνατος είναι δύο διαφορετικά δεινά, τονίζει ο Δημήτρης Υφαντής, που υπογράφει τη μετάφραση, την Εισαγωγή, τον σχολιασμό και το Επίμετρο του έργου. Τον πόνο δεν πρέπει να τον φοβόμαστε, διότι «βρίσκεται εντεύθεν του θανάτου» (έτσι λέει και ο Επίκουρος), τον δε πόνο τον ανεχόμαστε για να μη φτάσουμε στον θάνατο, αν και αυτός είναι αναπόφευκτος κάποια στιγμή. Ο Σοπεγχάουερ υποστηρίζει πως ο Λόγος είναι θεωρητικός και καθόλου πρακτικός και ο νους είναι υπηρετικός της βούλησης. Ο μεταφραστής στην Εισαγωγή του, στο εκτεταμένο και συστηματικό Επίμετρό του και στα πλούσια σχόλιά του θα μας μιλήσει για τις σχέσεις, συγκλίσεις και αποκλίσεις του Σοπεγχάουερ με τους Καντ, Φίχτε, Σέλινγκ, τον χριστιανισμό, τη φιλοσοφία των ανατολικών θρησκειών, τον Πλάτωνα, τον Νίτσε και νεότερους φιλοσόφους.
Οι Εκδόσεις Ροές και ο Δημήτρης Υφαντής μάς προσφέρουν έναν χορταστικό, απαιτητικό –σε πολλά επίπεδα– τόμο, που ζητά από τον αναγνώστη να του διαθέσει χρόνο, αλλά αξίζει και τον κόπο και τον χρόνο για την απόλαυσή του.
Ο κόσμος ως βούληση και παράσταση
Μέρος Α’: Βιβλία Γ’ και Δ’
Arthur Schopenhauer
Μετάφραση – Εισαγωγή – Σχόλια – Επίμετρο: Δημήτρης Υφαντής
Ροές
552 σελ.
ISBN 978-960-283-517-3
Τιμή €29,68
Ανθούλα Δανιήλ είναι δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας, μέλος της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών και μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/18842-arthur-schopenhauer
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου