Εισαγωγή
Το μυθιστόρημα μαθητείας ή εφηβείας ή ενηλικίωσης (Bildungsroman) έχει τις ρίζες του στα βάθη της ελληνικής αρχαιότητας, με τις περιπέτειες του Τηλέμαχου, οι οποίες αποτέλεσαν ένα από τα ωραιότερα παιδαγωγικά μυθιστορήματα της γαλλικής γραμματείας του δέκατου έβδομου αιώνα, όταν ο Φενελόν έγραψε το έργο Τηλεμάχου Τύχαι, το 1692-93, για τον μαθητή του, δούκα της Βουργουνδίας. Εκεί, ο Φενελόν εξιστορούσε τις περιπέτειες του Τηλέμαχου, κατά την πορεία του προς αναζήτηση του Οδυσσέα.
Στην Τηλεμάχεια, την πρώτη προσπάθεια, στη λογοτεχνία, καταγραφής και ανάλυσης του ψυχισμού και των αισθημάτων του ατόμου, ο Τηλέμαχος δεν αναζητά μόνο τον πατέρα του, αλλά και τον ίδιο του τον εαυτό. Το ταξίδι είναι μία μύηση, όπου ο ταξιδιώτης διδάσκεται, δοκιμάζεται, προβάλλει στη συνείδησή του το γίγνεσθαι της πορείας και του δρόμου που ακολουθεί, του κόσμου που τον περιβάλλει και τον περιέχει, συσσωρεύει γνώση, εμπειρία, αλλάζει, μεταμορφώνεται.[1]
Και η Τηλεμάχεια, αλλά και η Φαιακίδα, με τη δράση και τα αντικρουόμενα συναισθήματα της Ναυσικάς –αφού συναντήσει τον Οδυσσέα–, που θα τη βοηθήσουν να περάσει, σταδιακά, μέσα από τη διαδικασία της ενηλικίωσης, συνιστούν τις «σπερματικές αρχετυπικές μορφές του “αγορίστικου” και του “κοριτσίστικου” αφηγήματος εφηβείας», αντίστοιχα, μια και στα δύο υπάρχει διαδικασία ενηλικίωσης.[2]
Το νεότερο μυθιστόρημα εφηβείας συχνά τελειώνει με ένα είδος ψυχικής ενηλικίωσης του ήρωα, που πραγματοποιείται, συνήθως, με την παρεμβολή μιας πρωτόγνωρης εμπειρίας, πολλές φορές οδυνηρής, μέσα από περίπλοκες και δύσκολες διαδικασίες.[3] Χαρακτηριστικό κείμενο αποτελεί η Εroïca (1938) του Κοσμά Πολίτη.
Αρκετά χρόνια αργότερα, το Bildungsroman θα γνωρίσει την αναγέννηση, στη Γερμανία της δεκαετίας του ’70,[4] όπου, βέβαια, ήταν ήδη δημοφιλές από τον δέκατο ένατο αιώνα, ανάμεσα στους Ρομαντικούς λογοτέχνες.
Σήμερα, μπορούμε να δούμε στη μικρή οθόνη ένα από τα πιο χαρακτηριστικά του παραδείγματα, με τη σειρά «Τα καλύτερά μας χρόνια» της ΕΡΤ 1.
Το πνεύμα αρχίζει να γίνεται ανήσυχο. Η ψυχή νοσταλγεί. Και το κάλεσμα προς την ενηλικίωση είναι τόσο δυνατό, ώστε οι νεαροί ήρωες πρέπει με κάθε τρόπο να προχωρήσουν, ακολουθώντας όποιον δρόμο φαίνεται να οδηγεί σε αυτή.
«Τα καλύτερά μας χρόνια», μια πορεία προς την ενηλικίωση
Στη συγκεκριμένη σειρά, η εξιστόρηση της καθημερινότητας των μελών μιας ελληνικής οικογένειας, από το 1969 έως τις αρχές του ’80, δεν αποτελεί απλά παράθεση γεγονότων που διαδραματίζονται. Ο τηλεθεατής, με τη βοήθεια του σεναρίου και όλης της σκηνοθεσίας, διεισδύει στον ψυχισμό των ηρώων και την πορεία τους προς τη λύση οποιωνδήποτε καταστάσεων δημιουργούνται. Κάθε ήρωας σημειώνει τη δική του πορεία στον τηλεοπτικό χάρτη της σειράς. Ωστόσο, ο ήρωας που ξεχώρισε από την αρχή και συνεχίζει να ξεχωρίζει είναι ο «Άγγελος» και, βέβαια, κοντά του και η παρέα των συμμαθητών. Ο «Άγγελος» αποτελεί ακριβώς το παράδειγμα του ήρωα που βαδίζει προς την ενηλικίωση, μέσα από την καθημερινότητά του και τα προβλήματα που συναντά. Οι συζητήσεις με τους συμμαθητές, τα οικογενειακά θέματα –δοσμένα με χιούμορ, αλλά πάντα με την ανάλογη σοβαρότητα–, η συνύπαρξη με τον κοινωνικό περίγυρο, οι σκέψεις, οι απώλειες, αλλά με σημαντικά στοιχεία την ενήλικη φωνή του «Άγγελου» και τον κολλητό φίλο, σηματοδοτούν την πορεία του νεαρού πρωταγωνιστή προς την ενηλικίωση· μια ενηλικίωση όχι μόνο ηλικιακή, αλλά και ψυχική, συναισθηματική και πνευματική. Μιλάει κανείς για μία σταδιακή πορεία προς την ωριμότητα, κατά την οποία ο ήρωας διδάσκεται με σοφία, αλλά μυείται και στον πόνο και όλα τα χαρακτηριστικά της καθημερινής ζωής, τα έντονα συναισθήματα, τις ανακαλύψεις. Και όλα αυτά πραγματοποιούνται με τον απόλυτο τρόπο ενός μυστικιστή, έτσι ώστε ο πόθος του να κερδίσει την ίδια τη ζωή, μέσα από μια πορεία, που, ασυναίσθητα, τον οδηγεί προς την αναζήτηση μιας καθ’ όλα ολοκληρωμένης ψυχικής και πνευματικής δύναμης.
Η διαδικασία της ενηλικίωσης επέρχεται για τον ήρωα, συνήθως, μακριά από το σπίτι του και, μάλιστα, ταξιδεύοντας στη θάλασσα. Για τον «Άγγελο» και την παρέα του, επέρχεται μέσα από το διάβα των χρόνων, με κέντρο δράσης την αλάνα της γειτονιάς· αυτό το σύμβολο παιδικότητας και παιχνιδιού για πολλά παιδιά πολλών εποχών. Οι φίλοι συναντιούνται, το παιχνίδι έχει τον κυρίαρχο ρόλο, για να αρχίσουν σιγά σιγά οι αναζητήσεις, οι σκέψεις, οι νεανικοί έρωτες. Το πνεύμα αρχίζει να γίνεται ανήσυχο. Η ψυχή νοσταλγεί. Και το κάλεσμα προς την ενηλικίωση είναι τόσο δυνατό, ώστε οι νεαροί ήρωες πρέπει με κάθε τρόπο να προχωρήσουν, ακολουθώντας όποιον δρόμο φαίνεται να οδηγεί σε αυτή. Είναι τόσο μεγάλο το πάθος, ώστε η ψυχή να φτάνει μέχρι το τέλος. Γιατί, για την ψυχή δεν υπάρχει δρόμος που να μην οδηγεί στην ουσία, στον πυρήνα, μια και η αυτοολοκλήρωση συνιστά, κάποτε, την πραγματική της πατρίδα.[5]
Σε όλα αυτά, ο τηλεθεατής γίνεται κοινωνός. Παρακολουθεί την πορεία αυτή και βλέπει τον εαυτό του μέσα σε αυτή. Όπως ο αναγνώστης ταυτίζεται με τον λογοτεχνικό χαρακτήρα, ο τηλεθεατής ταυτίζεται με τον τηλεοπτικό· τον μικρό, όταν ήταν ο ίδιος παιδί, αλλά και τον ενήλικα, όταν βρίσκεται στην ίδια ηλικία. Και μέσα από ένα προσεχτικά δοσμένο σενάριο και μία προσεγμένη σκηνοθεσία και παραγωγή, με ένα επίσης προσεχτικά επιλεγμένο καστ συντελεστών, ο τηλεθεατής μπορεί να νιώσει σεβασμό και ευγνωμοσύνη για τη σειρά αυτή, που μόνο κύρος μπορεί να προσθέσει στη σύγχρονη ελληνική τηλεόραση.
Συμπεράσματα
Η πορεία προς την ενηλικίωση, αλλά και η ίδια η μελαγχολία της ενηλικίωσης, όπως αυτή διαφαίνεται μέσα από το Bildungsroman, οφείλεται στην εξάρτηση του ατόμου από αυτή τη συνταρακτική εμπειρία. Ο νεαρός ήρωας δεν αντιλαμβάνεται αυτή τη διαφορετική φωνή, η οποία, χωρίς καμία αμφιβολία, θα του δείξει τον δρόμο που πρέπει να ακολουθήσει και σε ποιο τέλος να καταλήξει. Με συνοδοιπόρους τις δυσκολίες της ζωής και καθετί που τον περιβάλλει, διδάσκεται την ίδια τη ζωή.
Η διαδικασία της ωρίμανσης είναι μακρά, επίπονη και προοδευτική, και αποτελείται από επανειλημμένες συγκρούσεις μεταξύ των αναγκών και επιθυμιών του ήρωα, οι απόψεις και οι αποφάσεις του οποίου επιβάλλονται από μία άκαμπτη κοινωνικότητα. Το πνεύμα και οι αξίες της ίδιας της κοινωνίας καθοδηγούν τον ήρωα, ο οποίος ενσωματώνεται, τελικά, στην κοινωνία και αυτοαξιολογείται για τη νέα του αυτή θέση.[6]
Το νεοελληνικό μυθιστόρημα εφηβείας γονιμοποίησε την ποίηση της ζωής, η οποία αναβλύζει πλούσια από τη συγκινημένη αναμόχλευση των περασμένων και κληροδότησε στην ελληνική πεζογραφία μια σειρά από πεζά κείμενα που την τιμούν και που αποτέλεσαν σημαντικά πρότυπα για τους νεότερους πεζογράφους.[7] Η σειρά «Τα καλύτερά μας χρόνια» αποτελεί η ίδια μια ποιητικότητα της καθημερινής πορείας όχι μόνο των τηλεοπτικών ηρώων, αλλά και της δικής μας. Και βλέπουμε όλους όσοι συντελούν στην πραγματοποίηση αυτής της σειράς να κλίνουν με σεβασμό και αγάπη το κεφάλι προς τον τηλεθεατή και, βέβαια, ο τηλεθεατής τούς το ανταποδίδει.
[Η Έλενα Χ. Στανιού είναι Δρ Παιδικής Λογοτεχνίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, νηπιαγωγός και συγγραφέας.]
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Στανιού, Ε.Χ. (2014). Διακειμενικότητα και χαρακτήρες στο μυθιστορηματικό έργο της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (1976-2008) (σ. 111). Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος.
[2] Ζερβού, Α. (1999). Λογοκρισία και αντιστάσεις στα κείμενα των παιδικών μας χρόνων. Ο Ροβινσώνας, η Αλίκη και το Παραμύθι χωρίς όνομα. Ανάγνωση από μια ενήλικη (σσ. 28-29) (4η έκδ.). Αθήνα: Οδυσσέας
[3] Ζερβού, Α. (2003). Το παιχνίδι της ποιητικής δημιουργίας στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Για μια θεωρία της ομηρικής ποιητικής (σ. 244). Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα.
[4] Grenz, D. (1995). Literature for Young People and the Novel of Adolescence. In Μ. Nikolajeva (Ed.), Aspects and Issues in the History of Children's Literature (p. 173). Greenwood Press, Westport, Connecticut, London: International Research Society for Children's Literature.
[5] Lukács, G. (2004). Η Θεωρία του Μυθιστορήματος (Ξ. Τσελέντη, Μτφρ.) (σ. 114). Αθήνα: Πολύτροπον. (Το πρωτότυπο κείμενο δημοσιεύθηκε το 1916).
[6] Staniou, Ε. & Tsilimeni, Τ. (2011, July). Pinocchio’s road to adulthood from Carlo Collodi to Christos Boulotis. Bookbird, Vol. 49, No. 3, 48.
[7] Σαχίνης, Α. (1983). Η σύγχρονη πεζογραφία μας (σ. 63). Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
https://diastixo.gr/arthra/18776-ta-kalitera-mas-xronia
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου