Ο Dimitrios Yatromanolakis (Δημήτριος Γιατρομανωλάκης, D. Phil. Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης) εξειδικεύτηκε στους ερευνητικούς χώρους της Επιγραφικής, της Παπυρολογίας και της Αρχαίας Ελληνικής Αγγειογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ. Μεταξύ άλλων διεθνών διακρίσεων, συμπεριλαμβανομένης της θητείας του στο Διεπιστημονικό Κέντρο Society of Fellows του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, του έχει απονεμηθεί το Berlin Prize. Στα βιβλία του συγκαταλέγονται τα εξής: Epigraphy of Art: Ancient Greek Vase-Inscriptions and Vase-Paintings (επιμ., Οξφόρδη 2016), Greek Mythologies (Κέμπριτζ, Μασ. 2012), An Archaeology of Representations: Ancient Greek Vase-Painting and Contemporary Methodologies (επιμ., Αθήνα 2009) και Sappho in the Making: The Early Reception (Κέμπριτζ, Μασ. 2007). Το βιβλίο του Πολιτικές μυθογένεσης, με υπότιτλο: Τέχνη και διανόηση στην ευρωπαϊκή πρωτοπορία, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ίκαρος, μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη.
Πώς ξεκίνησε η ιδέα της συγγραφής του βιβλίου σας Πολιτικές μυθογένεσης;
Άρχισα να ασχολούμαι με τα ζητήματα του συγκεκριμένου βιβλίου, όταν σπούδαζα στην Οξφόρδη. Αν και εκεί ειδικεύθηκα σε τεχνικούς ερευνητικούς χώρους (παπυρολογία, επιγραφική, αρχαία ελληνικά αγγεία), είχα επίσης μελετήσει συστηματικά πτυχές της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και μυθολογίας. Στην Οξφόρδη είχε αρχίσει να αναπτύσσεται και το ερευνητικό ενδιαφέρον μου για την επίδραση της αρχαίας ελληνικής μυθικής σκέψης στην ευρωπαϊκή πρωτοπορία. Καταλυτικό ρόλο για την ενίσχυση της απόφασής μου να ασχοληθώ περαιτέρω με αυτόν τον χώρο έπαιξαν συζητήσεις μου με τον Ζακ Ντεριντά κυρίως για τον Μπατάιγ και τη μορφή του «Ακέφαλου». Αυτός με ενθάρρυνε να μελετήσω διεξοδικά την πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας από στοχαστές και καλλιτέχνες της ευρωπαϊκής, κυρίως της γαλλικής, πρωτοπορίας. Καθοριστική για την περαιτέρω εξέλιξη και τελική διαμόρφωση των ερευνητικών μου στόχων σχετικά με τον συγκεκριμένο χώρο υπήρξε η θητεία μου στην Αμερικανική Ακαδημία του Βερολίνου, όπου, χάρη στο Berlin Prize που μου είχε απονεμηθεί, είχα τη δυνατότητα να επεκτείνω την έρευνά μου στην πολυδιάστατη και άκρως προβληματική επίδραση της ελληνικής αρχαιότητας στην πολιτική και πολιτισμική ζωή της Γερμανίας του μεσοπολέμου.
Γιατί η εμπειρία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου είχε διαψεύσει με τον πιο τραυματικό τρόπο τη μεταδιαφωτιστική αισιοδοξία της θετικιστικής, λογοκρατούμενης σκέψης;
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν η πρώτη πολεμική σύρραξη κατά την οποία μέσα μαζικής καταστροφής χρησιμοποιήθηκαν σε τόσο μεγάλη έκταση, ενώ τα βίαια, επιθετικά ένστικτα του ανθρώπου χειραγωγήθηκαν με συντονισμένο τρόπο, με αποτέλεσμα να οδηγήσουν σε έναν πρωτοφανή αριθμό εκατομμυρίων θανάτων σε τόσο πολλές χώρες του λεγόμενου δυτικού κόσμου. Ενός κόσμου που μετά τον Διαφωτισμό και την αποκορύφωση του επιστημονικού, ιδεολογικού και πολιτικού θετικισμού στα τέλη του 19ου αιώνα βαυκαλιζόταν με την αυταπάτη ότι είχε καταφέρει να υποτάξει τα ζωώδη ένστικτα του ανθρώπου στην εξισορροπητική δύναμη της λογικής. Το ιδεολογικό αυτό οικοδόμημα, στο οποίο είχε συμβάλει αποφασιστικά η ανθρωπιστική παράδοση, κατέρρευσε με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και το «εκπολιτιστικό» πρόγραμμα του «ανθρωπισμού» και η υπέρμετρη αισιοδοξία και αυτοπεποίθησή του αποδείχθηκαν περίτρανη φενάκη στα μάτια όσων είχαν βιώσει τον τραυματικό όλεθρο του πολέμου. Τα κινήματα του ντανταϊσμού και του υπερρεαλισμού, για παράδειγμα, αλλά και η ομάδα που δημιουργήθηκε αργότερα γύρω από τον Μπατάιγ και τον Αντρέ Μασόν πρέπει να ιδωθούν και υπό το πρίσμα της κρίσης αυτής του παραδοσιακού ανθρωπισμού και της λογοκρατίας.
Το βιβλίο σας απευθύνεται στους αναγνώστες που θέλουν να διαβάσουν για μία εν πολλοίς άγνωστη, ριζοσπαστική στάση Ευρωπαίων στοχαστών και καλλιτεχνών απέναντι στο «μεγαλείο» της κλασικής Ελλάδας;
Σημαντικοί εκπρόσωποι της δυτικοευρωπαϊκής πρωτοπορίας στράφηκαν εναντίον της ηγεμόνευσης της φιλοσοφικής σκέψης, της τέχνης και της πολιτικής από μία μακρά ανθρωπιστική παράδοση που είχε επιβάλει μία εξιδανικευμένη εικόνα της κλασικής αρχαιότητας ως το απόλυτο μέτρο αισθητικών και διανοητικών επιτευγμάτων. Για τον κλασικισμό και τη λογοκρατία της Δύσης, η Ελλάδα του 5ου αιώνα αποτελούσε το απαράμιλλο επιστέγασμα της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Πρόκειται για ιδέα που προέβαλε επίμονα κυρίως ο γερμανικός νεοκλασικισμός και ιδεαλισμός, με κορυφαίο πρόδρομό τους τον Johann Joachim Winckelmann, αλλά και αντίστοιχα κινήματα στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ήδη από τα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, διανοητές της ευρωπαϊκές πρωτοπορίας άρχισαν να αντιδρούν συστηματικά εναντίον της παράδοσης αυτής και να προάγουν μία ριζική αναθεώρησή της. Ο ιδρυτής του φουτουρισμού Filippo Tommaso Marinetti κήρυττε την ανάγκη καταστροφής, εκ βάθρων αποδόμησης κάθε προπυργίου του κλασικισμού: μουσείων, βιβλιοθηκών, ακαδημαϊκών θεσμών. Ο André Breton λίγο αργότερα θα εξυμνούσε την ομορφιά σε έναν κόσμο όπου «η Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ». Αυτή είναι μία μόνο όψη της σχέσης της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την ελληνική αρχαιότητα. Υπάρχει, ωστόσο, και μία άλλη, πολύ πιο σύνθετη, που δεν είχε αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής έρευνας πριν από την εμφάνιση του βιβλίου μου Greek Mythologies: Antiquity and Surrealism το 2012.
Από τη μια έχουμε τον θαυμασμό για την Ελλάδα από Γερμανούς, Γάλλους και άλλους Ευρωπαίους εκπροσώπους του πολιτισμού. Σε τι βοήθησε αυτό την Ελλάδα;
Η αρχαία Ελλάδα ειδώθηκε μέσα από το πρίσμα μίας εν πολλοίς παραμορφωτικής εξιδανίκευσης. Η σύγχρονη Ελλάδα κέρδισε την εύνοια και τον θαυμασμό των φιλελλήνων, που στα χρόνια του Διαφωτισμού και στις αρχές του 19ου αιώνα έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στην υποστήριξη του αγώνα των Ελλήνων. Η εξιδανικευμένη, ωστόσο, εικόνα της αρχαίας Ελλάδας συχνά λειτουργούσε ως τροχοπέδη για μία ουσιαστική γνωριμία με τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό και την αποδοχή του. Όχι σπάνια οδηγούσε σε μία αποικιοκρατική αντιμετώπιση των νεότερων Ελλήνων, τάση που επιβιώνει μέχρι σήμερα σε αρκετούς κύκλους, ιδίως πανεπιστημιακούς.
Γράφετε, όμως, και για τις έντονα αρνητικές απόψεις στοχαστών και συγγραφέων της πρωτοπορίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα για τον κλασικό ελληνικό πολιτισμό. Ποιος είναι ο λόγος αυτής της άρνησης;
Ο βασικός λόγος, όπως προανέφερα, ήταν η άμετρη ωραιοποίηση της ελληνικής αρχαιότητας από τον παραδοσιακό ανθρωπισμό και η χειραγώγησή της από εκπροσώπους υπερσυντηρητικών ιδεολογιών.
Ποιος είναι ο ρόλος της ιδεολογίας στη σκέψη και την ανάπτυξη των γραμμάτων και του ευρωπαϊκού πνεύματος;
Η ιδεολογία πάντοτε καθορίζει σημαντικές πτυχές της τέχνης και της σκέψης. Συνιστά εγγενές στοιχείο τους. Η παραγωγή έργων τέχνης και διανόησης είναι κοινωνικό, εν πολλοίς, φαινόμενο και ως εκ τούτου δεν μπορεί να είναι αμέτοχη ευρύτερων ιδεολογικών εξελίξεων και επιλογών.
Η εξιδανικευμένη, ωστόσο, εικόνα της αρχαίας Ελλάδας συχνά λειτουργούσε ως τροχοπέδη για μία ουσιαστική γνωριμία με τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό και την αποδοχή του.
Εντύπωση μου έκανε ο θαυμασμός του Σαλβαντόρ Νταλί για τον Ηράκλειτο. Πώς προέκυψε αυτή η περίεργη σχέση αγάπης και θαυμασμού;
Οι προσωκρατικοί, έτσι όπως είχαν ερμηνευθεί από τον Χέγκελ, αλλά πρωτίστως από τον Νίτσε, είχαν επηρεάσει βαθιά, όπως έχω υποστηρίξει, αρκετούς υπερρεαλιστές ή στοχαστές και καλλιτέχνες που είχαν κατά καιρούς στενές σχέσεις με εκπροσώπους του υπερρεαλισμού. Εν αντιθέσει με τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλη, οι παλαιότεροι εκείνοι στοχαστές προσέφεραν σε πρωτοποριακούς διανοητές πρότυπα μίας προσέγγισης της πραγματικότητας την οποία έχω στην έρευνά μου ορίσει ως ολιστική. Ο Νταλί θεωρούσε ότι ο Ηράκλειτος, ειδικότερα η ιδέα του ότι «φύσις κρύπτεσθαι φιλεῖ», είχε συλλάβει την πραγματικότητα με όρους συγγενικούς προς τη δική του «παρανοϊκή-κριτική μέθοδο», την απόπειρα αποκάλυψης, δηλαδή, της ουσίας των πραγμάτων, της πραγματικής τους υπόστασης πέρα από τις φαινομενικές, τις άμεσα αντιληπτές διαστάσεις τους.
Μου άρεσαν και οι αναφορές που κάνετε στους Νίτσε, Χάιντεγκερ, σε ζωγράφους όπως ο Αντρέ Μασόν, ο Μαξ Ερνστ, και στους προσωκρατικούς στοχαστές. Ποια είναι η σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με τη φιλοσοφία;
Όπως ανέφερα πριν, οι προσωκρατικοί (ιδιαίτερα ο Ηράκλειτος, με την έμφασή του στην αέναη αλλαγή και το κρυπτικό του ύφος, την τάση του να διατυπώνει υπαινικτικά τις ιδέες του, συχνά μέσω αντιθέσεων που φαίνονται να υπονομεύουν τις προσδοκίες της αυστηρά ταξινομικής λογοκρατούμενης σκέψης) ασκούσαν τεράστια γοητεία στους διανοητές και καλλιτέχνες της πρωτοπορίας, οι οποίοι ήθελαν, μεταξύ άλλων, να αναθεωρήσουν ριζικά τη μεταδιαφωτιστική, κυρίως, φετιχοποίηση της λογικής εις βάρος του υπερ- ή παρα-λογικού, των ενστίκτων. Για αυτούς, υποστηρίζω, η προσωκρατική φιλοσοφία δεν είχε αποκτήσει ακόμη τη ναρκισσιστική αυτοαναφορική αφαιρετικότητα που θα ανέπτυσσε η μετέπειτα φιλοσοφία. Απεναντίας, είχε άμεση σχέση, θεωρούσαν, με τις βαθύτερες υπαρξιακές ανάγκες του ανθρώπου. Θα έλεγα ότι και σήμερα η φιλοσοφία συνεχίζει να υπηρετεί τους ανθρώπους που είναι δεκτικοί στον λόγο της, προσφέροντάς τους κυρίως τρόπους να ασκούν την τέχνη της δια-κριτικής, της κριτικά διαχωριστικής προσέγγισης των πραγμάτων και να θέτουν εν αμφιβόλω ομογενοποιητικά πρότυπα σκέψης και δράσης. Να σημειώσω εδώ ότι η σημασία σήμερα της φιλοσοφίας ήταν ένα από τα θέματα τα οποία είχα την ευκαιρία να συζητώ αρκετές φορές στο Χάρβαρντ με τον Αμερικανό φιλόσοφο Stanley Cavell την περίοδο που βρισκόμουν στη Society of Fellows στο συγκεκριμένο Πανεπιστήμιο, και αργότερα.
Συνηθίζετε να δίνετε διαλέξεις για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Πώς αντιμετωπίζουν σήμερα τον αρχαίο πολιτισμό μας οι ξένοι;
Εξαρτάται από το σε ποιο κοινό απευθύνομαι και σε ποια χώρα προσκαλούμαι να μιλήσω για την έρευνά μου. Εδώ θα ήθελα να εξάρω τη σημασία σύγχρονων αναθεωρητικών προσεγγίσεων της αρχαιότητας, που καταδεικνύουν τους μηχανισμούς τής κατά καιρούς εκμετάλλευσής της από συντηρητικούς φορείς διαφόρων μορφών εξουσίας (πολιτικής, πολιτιστικής, ακαδημαϊκής), με ολέθρια συχνά αποτελέσματα τόσο για την ίδια τη μελέτη της αρχαιότητας, όσο και για τις κοινωνίες όπου τέτοιες καταχρηστικές προσεγγίσεις του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού προωθούν πολλαπλώς ρατσιστικές ιδεολογίες.
Ετοιμάζετε κάτι καινούργιο;
Τρία είναι τα βιβλία τα οποία ετοιμάζω. Το ένα αφορά στους εξαιρετικά σύνθετους τρόπους με τους οποίους η προσωκρατική φιλοσοφία διαμόρφωσε τη σκέψη και το έργο ηγετικών μορφών της διανόησης και της τέχνης της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας. Τα άλλα δύο βιβλία εστιάζονται σε σημαντικές πτυχές της ελληνικής αρχαιότητας. Το πρώτο διερευνά τη λειτουργία των επιγραφών στα αρχαία ελληνικά αγγεία από διεπιστημονική οπτική. Το δεύτερο μελετά τη δαιδαλώδη ιστορία του εξαιρετικά σύνθετου θεσμού των μουσικών αγώνων στην κλασική και την ελληνιστική περίοδο.
Πολιτικές μυθογένεσης
Τέχνη και διανόηση στην ευρωπαϊκή πρωτοπορία
Δημήτριος Γιατρομανωλάκης
Ίκαρος
σ. 152
ISBN: 978-960-572-379-8
Τιμή: 13,30€
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου