Συλλογικό: «Αντιγόνη»

στίχοι εμπράγματοι, σαν κίονες δωρικοί με ιωνική επίστεψη.

Είναι γνωστό και χιλιοειπωμένο. Η Σοφοκλέους Αντιγόνη δεν είναι μόνο ελληνικό αλλά παγκόσμιο αριστούργημα. Η ενασχόληση με το έργο αυτό είναι διεθνής και η διδασκαλία του μάθημα δημοκρατίας και δείγμα ηθικού αναστήματος.

Ο Συμεών Σταμπουλού, φιλόλογος με ιδιάζουσα φιλολογική επάρκεια, ευαισθησία αλλά και βαθιά γνώση του διακειμένου, το οποίο επικαλείται στην παρούσα μελέτη, ανέλαβε να διεκπεραιώσει έναν άθλο. Να μεταγράψει, να σχολιάσει και να υπομνηματίσει το έργο και να το δει, επίσης, και μέσα από τα μάτια τριών Γερμανών ογκολίθων, ενός ελληνολάτρη ποιητή, του Friedrich Hoelderlin, και δύο φιλοσόφων, του Soren Kirkegaard και του Martin Heidegger.

Το βιβλίο υπερβαίνει τις 400 σελίδες, μοιράζει το υλικό του σε δύο μεγάλα μέρη. Ακόμα περιέχει Συντομογραφίες, Εισαγωγικό σημείωμα, Βιβλιογραφία, Παράρτημα και Ευρετήριο ονομάτων.

Στο «Εισαγωγικό Σημείωμα» ο συγγραφέας μάς πληροφορεί ότι για τον βίο του Σοφοκλή έχουμε τον «Βίο» και μια βιογραφική αναφορά στον Σουίδα, ότι το όνομά του υπάρχει σε επιγραφές όπως «Σοφοκλής Σοφίλλου Κολωνήθεν». Από το Πάριον Χρονικόν μαθαίνουμε ότι πέθανε «επί Καλλίου άρχοντος», μετά τα Διονύσια του 406, πριν τα Λήναια του 405. Στους Βατράχους του Αριστοφάνη, το 405, αναφέρεται ως αποθανών. Είχε ήδη πενθήσει τον Ευριπίδη τον χειμώνα του 407/406, φορώντας φαιό χιτώνα και εισάγοντας τους άνδρες του Χορού και τους υποκριτές στον προάγωνα αστεφάνωτους.

Γεννήθηκε το 497/496 στον Ίππειο ή Αγοραίο Κολωνό, ο τάφος του βρίσκεται στην οδό προς τη Δεκέλεια, φέρει επιγραφή, όπως και του Αισχύλου.

Ο Σταμπουλού συνέγραψε μια εκπληκτική μελέτη για την Αντιγόνη, μας προσέφερε αξιολογότατο υλικό, άγνωστο ακόμα και στους ειδικούς και, σαν Σοφοκλής, μας μίλησε με γλώσσα μέλιτι κεχρισμένην.

Λόγω οικογενειακής ευμάρειας μαθήτευσε κοντά στον επιφανέστατο μουσικό Λάμπρο. Έφηβος συμμετείχε στον χορό των παιανιζόντων τα Επινίκια της ναυμαχίας στη Σαλαμίνα. Κυρίως όμως ο Λάμπρος τον δίδαξε τον δρόμο προς τη δημοκρατία στη χρυσή εποχή του Περικλή και τους κινδύνους από τη σαγήνη του καινούριου που στρέφει τα νώτα στο παρελθόν. Η θητεία του στη θυμέλη άρχισε το 468. Παρέλαβε την παράδοση από τον Αισχύλο και την προσγείωσε στην εποχή του, «εμπλουτίζοντάς την σε μελικότητα». Στα είκοσι οχτώ του πρωτοδιεκδίκησε με τονΤριπτόλεμο τα πρωτεία από τον Αισχύλο και τα κέρδισε. Ο στρατηγός Κίμων που μπήκε στο θέατρο εκείνη τη στιγμή, του απένειμε το βραβείο, ορίζοντας και το τέλος των πολέμων (Πλούταρχος, Κίμων, 8). Φιλαθηναιότατος, δεν έφυγε όπως άλλοι από την Αθήνα, παρά για υπηρεσιακούς λόγους.

Οι καινοτομίες του ανανέωσαν το αρχαίο δράμα –η Ισμήνη και η Χρυσόθεμις δεν θα είχαν θέση στο θέατρο αν δεν είχε προσθέσει τον τρίτο υποκριτή–, αύξησε τα μέλη του χορού σε δεκαπέντε, κατάργησε το «τετραλογείσθαι» με την εισαγωγή του «αγωνίζεσθαι δράμα προς δράμα». Ο Αριστοτέλης του αποδίδει τη σκηνογραφία, αν και ο Αγάθαρχος ζωγράφιζε σκηνές για τα δράματα του Αισχύλου. Στο πρόσωπο της Αντιγόνης και του Οιδίποδος διαβάζουμε τη ρήση του Ηράκλειτου «ήθος ανθρώπω δαίμων», που με την αμφισημία της οδηγεί σε διφορούμενη λογική και στη διπλή διάσταση της γλώσσας των θεών. Η δική του γλώσσα συνδύασε την καλλιεργημένη ιωνική με δωρικούς τύπους, συνταίριασε την ανθηρή ρητορική, το συνηθισμένο με το τετριμμένο, λέει ο Μιστριώτης. Κατά τον Φρύνιχο η γλώσσα του δεν ήταν εύκολη ούτε γλυκερή, υδαρής. Ο Σοφοκλής μελετούσε τους αρχαίους ποιητές, ειδικά τον Όμηρο, από τον οποίο εμπνεύστηκε τη διατύπωση των χαρακτήρων, των γνωμικών, των εικόνων, των παραβολών. Εξισώνει τους άντρες με τις γυναίκες, πράγμα που φαίνεται και στους τίτλους των έργων του, πλάι στην Αντιγόνη τοποθετεί την Ισμήνη και πλάι στην Ηλέκτρα την Χρυσόθεμι, εναρμονίζει τον άνθρωπο με την κοσμική τάξη.

Ο Σταμπουλού, αφού αναφέρει διεξοδικά όλα τα γνωστά και διδαγμένα τα περισσότερα στο σχολείο, μπαίνει σε έναν άλλο κύκλο πληροφοριών, άγνωστων εν πολλοίς στους πολλούς. Σύμφωνα με τον Wolfgang Schadewaldt, η Αντιγόνη «έσυρε» τον Πολυνείκη στην πυρά μαζί με τον Ετεοκλή. Μια περιοχή στη Θήβα καλείται «σύρμα», ανάμνηση του μυθικού εκείνου γεγονότος. Ο Σαλλούστιος παραθέτει την πληροφορία ότι ο Λαοδάμας έκαψε στο ιερό της Ήρας και τις δύο αδελφές επειδή είχαν βοηθήσει τον Πολυνείκη.

Ο Σταμπουλού κάνει σε βάθος ανάλυση και μελέτη χαρακτήρων. Μπαίνει στα ενδότερα της αθηναϊκής πολιτείας, δίνει πολιτικά χαρακτηριστικά στο οικογενειακό θέμα, αφού ο πολιτικός λόγος ακροβατεί ανάμεσα στον απόλυτο λόγο του τυράννου (Πεισίστρατος, Κλεισθένης που θεμελίωσε τη δημοκρατία) και την πολιτική βούληση του Περικλή, είκοσι χρόνια μετά το πρώτο δημοκρατικό εγχείρημα. Για την ευφυή αξιοποίηση του μύθου, αλλά και τον υψηλής ρητορικής λόγο, ο Σοφοκλής επιβραβεύεται. Η ήττα του Κρέοντος είναι προειδοποίηση προς τον Περικλή. Ο Κρέων εκφράζει μια πρώιμη δομιστική αντίληψη του ορθολογισμού απέναντι στην εμμονή του ατόμου –της Αντιγόνης– να επιβάλει τον μεταφυσικό λόγο στην πολιτεία. Υπάρχει μια διαρκής διαμάχη, ανάμεσα στο δίκαιο που απορρέει από τους Νόμους και στο δίκαιο που έρχεται από την παράδοση. Κανείς, ωστόσο –Γοργίας, Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης– δεν κατάφερε να ορίσει τον «άγραφο νόμο» και να τον ξεχωρίσει από τον «ίδιον νόμον». Οι γέροντες δεν είναι καλοί σύμβουλοι, ο Τειρεσίας δεν εμπνέει εμπιστοσύνη και η αυτοκτονία της Αντιγόνης ολοκληρώνει το δράμα, χωρίς να δώσει χρόνο στον Κρέοντα να μεταστραφεί, του οποίου η μεταστροφή θα έρθει, αλλά αργά, ενώ οι θεοί δεν φαίνονται πουθενά, αφήνοντας ελεύθερο τον άνθρωπο να δράσει. Έτσι, οι θεατές της παράστασης 20ού αιώνα θα νιώσουν τη λοιμική του 5ου αι. Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος.

Η Αντιγόνη του Ζαν Ανούιγ, το 1943, θα υψώσει το ανάστημά της στη ναζιστική Γερμανία. Στην ερασιτεχνική παράσταση στην πόλη Schwabisch Gmund, η έγκλειστη ηρωίδα προβλέπει στους δήμιούς της και στους αδιάφορους πολίτες της Βαϊμάρης «ένα μέλλον τεθωρακισμένο, με ψωμί ραδιενεργό». Ο Γιάννης Ρίτσος με τη βοήθεια του Τάσου Λιγνάδη μετέγραψε το 1977 την Αντιγόνη στη γλώσσα του Ψυχάρη, μια νέα εκδοχή του λυρικού λόγου.

Στη συγκεκριμένη Αντιγόνη, ο Σταμπουλού κράτησε τις ισορροπίες στις συγκρούσεις των ηρώων, υιοθέτησε τον ίαμβο ως ανάλογο των αρχαίων μέτρων, ο οποίος μέσα από το δημοτικό τραγούδι έχει ταυτιστεί με τη νεότερη ποίησή μας. Οι ξένες λύσεις μεταγραφής υιοθετήθηκαν όπου ήταν συμβατές με την ελληνική πραγματικότητα. Για κάθε επιλογή του ο συγγραφέας παραθέτει επιστημονική τεκμηρίωση. Και πολύ σωστά στη μελέτη του δεν συμπεριλαμβάνει ψυχαναλυτικές, φεμινιστικές, πατριαρχικές-φαλλοκρατικές, αιμομικτικές, αναρχικές και αντιεξουσιαστικές αναλύσεις που πηγάζουν από τα αμερικανικά πανεπιστήμια, με πορίσματα ανερμάτιστα, τα οποία εκφράζουν την άποψη του γράφοντος και όχι του κειμένου του Σοφοκλή.

Ο Hoelderlin βλέπει το έργο σαν φούγκα θανάτου, μια αργόσυρτη μελωδία με αντιστίξεις στο εσωτερικό της που κορυφώνονται, ετοιμάζοντας την έκρηξη του τελευταίου μέρους. Ο Hegel επισημαίνει ότι ο Κρέων, αρχηγός του κράτους, ενεργεί εναντίον της οικογένειας και η Αντιγόνη, πολίτις, ενεργεί εναντίον του κράτους. Και οι δύο τραυματίζουν και τραυματίζονται, «Τα πάντα είναι λόγος εναντίον λόγου», η συμφιλίωση έρχεται όχι ανάμεσα στους ήρωες αλλά στους θεατές, όπως δίδαξε στους φοιτητές του στις Παραδόσεις για τη φιλοσοφία της τέχνης. Οι ρομαντικοί του 19ου αιώνα και οι μετέπειτα μελετητές του που ασχολήθηκαν με την Αντιγόνη –Schlegel, Fichte, Kant, Nietzsche, Schelling, Goethe, αργότερα, Romain Rolland, Anouilh, Brecht, Σεφέρης (Κίχλη)– την είδαν στα συμφραζόμενα της εποχής τους. Τέλος, παρατίθενται και εικαστικές εκδοχές: Νικηφόρου Λύτρα «Η Αντιγόνη εμπρός στον νεκρό Πολυνείκη» (1865), Nicolas Poussin, γύψινο πρόπλασμα, Marie Spartali Stillman «Αντιγόνη», Γιαννούλη Χαλεπά «Οιδίπους και Αντιγόνη» (1930), πετρογραφία της Βάσως Κατράκη «Το χρέος της Αντιγόνης» (1972).
Ο Σταμπουλού συνέγραψε μια εκπληκτική μελέτη για την Αντιγόνη, μας προσέφερε αξιολογότατο υλικό, άγνωστο ακόμα και στους ειδικούς και, σαν Σοφοκλής, μας μίλησε με γλώσσα μέλιτι κεχρισμένην. 

Αντιγόνη
Σοφοκλής, Friedrich Hoelderlin, Soren Kirkegaard, Martin Heidegger
Μετάφραση, Σημειώσεις, Σχόλια: Συμεών Γρ. Σταμπουλού
Gutenberg
419 σελ.
ISBN 978-960-01-1868-1
Τιμή: €25,00

Ανθούλα Δανιήλ, δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας.

http://diastixo.gr/