- Ελένη Τσατσαρώνη
Το βιβλίο Αλγόριθμοι της αντίστασης αποτελεί την πιο πρόσφατη προσθήκη της σειράς Επιστημολογικοί Αναπροσανατολισμοίτων Εκδόσεων Ροπή. Η σειρά επιχειρεί να συνθέσει έναν θεωρητικό λόγο που θα δίνει έκφραση στους σύγχρονους προβληματισμούς, οι οποίοι αναδύονται από τη σχέση μας με τις πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις. Όπως υπόσχεται και ο γενικός τίτλος της σειράς, το βιβλίο Αλγόριθμοι της αντίστασης επιδιώκει να μας προσανατολίσει προς νέες επιστημολογικές κατευθύνσεις, προσκαλώντας μας να αναστοχαστούμε σε σχέση με τις νέες μορφές σχεσιακότητας και πολιτικής δράσης που αναδύονται από την αλληλεπίδρασή μας με τα σύγχρονα τεχνολογικά τεχνουργήματα.
Όταν ανέλαβα τη μετάφραση του βιβλίου, ο τίτλος Αλγόριθμοι της αντίστασης κίνησε εξαρχής το ενδιαφέρον μου, λόγω της φαινομενικής του αντίφασης. Πώς μπορούν οι αλγόριθμοι να συνυπάρχουν αρμονικά με την αντίσταση; Όσο εμβάθυνα στο ερευνητικό έργο των συγγραφέων και της ομάδας τους, η συνεκτική σχέση μεταξύ των δύο όρων γινόταν όλο και πιο πειστική. Οι συγγραφείς του βιβλίου, Τιτσιάνο Μπονίνι και Εμιλιάνο Τρερέ, Ιταλοί ακαδημαϊκοί από τις Σπουδές των Μέσων και της Κοινωνικής Θεωρίας, δεν κρύβουν την πρόθεσή τους να θέσουν σε κίνηση ένα θεωρητικό εγχείρημα που θα υπερβαίνει τα όρια της ακαδημαϊκής ανάλυσης και θα αποκτά θεμελιωδώς πολιτικό χαρακτήρα.
Μέσω εκτενούς εθνογραφικής έρευνας, οι συγγραφείς μάς μεταφέρουν στον κόσμο των πλατφορμών, χαρτογραφώντας στρατηγικές και τακτικές αλγοριθμικής αντίστασης σε τρία πεδία: στην περιστασιακή εργασία, στον πολιτισμό και στην πολιτική. Πρωταγωνιστές αυτού του βιβλίου είναι οι περιστασιακά εργαζόμενοι και εργαζόμενες (στο πεδίο της εργασίας), οι καλλιτέχνες, οι μουσικοί, οι κοινότητες των φαν και οι παραγωγοί περιεχομένου (στο πεδίο του πολιτισμού), καθώς και οι πολιτικοί ακτιβιστές (στο πεδίο των κοινωνικών κινημάτων). Μέσα από τις εμπειρίες αυτών των πρωταγωνιστών, αναδεικνύεται μια περίπλοκη δυναμική αναμέτρησης με την αλγοριθμική εξουσία. Οι συγγραφείς καθιστούν σαφές ότι η καθημερινή μας συσχέτιση με τις πλατφόρμες δεν είναι ούτε απλή ούτε ουδέτερη: είναι μια συνεχής διαπραγμάτευση, μια δυναμική αναμέτρηση με τους αλγορίθμους και την εξουσία εκείνων που τους προγραμμάτισαν.
Οι ψηφιακές τεχνολογίες έχουν γίνει αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητάς μας: Μουσικοί και λοιποί επαγγελματίες του ακροάματος συγκατοικούν στον ψηφιακό χώρο του Spotify. Η πίτσα μας φτάνει ζεστή στην πόρτα μας χάρη σε εφαρμογές όπως η Wolt και η eFood, οι οποίες δεν ελέγχουν μόνο τη διανομή του φαγητού, αλλά και τις συνθήκες εργασίας εκείνων που τη διεκπεραιώνουν. Το Instagram αποτελεί σήμερα το κατεξοχήν διαφημιστικό περιβάλλον, με σημαντικό μέρος των χρηστών του να συμμετέχουν ενεργά στην παραγωγή διαφημιστικού περιεχομένου. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν πλέον την κύρια πηγή ενημέρωσης, διακίνησης απόψεων και έκφρασης της διαφωνίας.
Παρά τα οφέλη που αντλούμε στην καθημερινότητά μας από αυτές τις εφαρμογές, είναι αδύνατον να παραβλέψουμε το γεγονός ότι η σχέση μας μαζί τους χαρακτηρίζεται από μια τεράστια ανισορροπία ισχύος, καθώς οι πλατφόρμες κατέχουν πολύ μεγαλύτερη υπολογιστική δύναμη σε σχέση με τους χρήστες. Οι Μπονίνι και Τρερέ αντιμετωπίζουν την αλγοριθμική εξουσία ως ένα πεδίο μάχης, εντός του οποίου συγκρούονται διαρκώς δύο ανταγωνιστικές ηθικές οικονομίες: η ηθική οικονομία της πλατφόρμας και η ηθική οικονομία των χρηστών. Σε αυτό το πεδίο μάχης, οι χρήστες των πλατφορμών δεν είναι παθητικοί αποδέκτες της αλγοριθμικής εξουσίας. Αντιθέτως, διαθέτουν ικανότητα εμπρόθετης δράσης (agency) και επινοούν τρόπους για να οργανωθούν, να αντισταθούν, να αντεπιτεθούν.
Η καθημερινή μας συσχέτιση με τις πλατφόρμες δεν είναι ούτε απλή ούτε ουδέτερη: είναι μια συνεχής διαπραγμάτευση, μια δυναμική αναμέτρηση με τους αλγορίθμους και την εξουσία εκείνων που τους προγραμμάτισαν.
Αντλώντας από το έργο του Μισέλ Φουκό, οι συγγραφείς υπογραμμίζουν ότι η αντίσταση είναι εγγενής στην εξουσία: «όπου υπάρχει εξουσία, υπάρχει και αντίσταση». Σε αυτό το πλαίσιο, ορίζουν την αλγοριθμική αντίσταση ως μία δράση η οποία επιτελείται από κάποιο άτομο που βρίσκεται σε μειονεκτική θέση ή κάποιο άτομο το οποίο ενεργεί για λογαριασμό ή/και αλληλέγγυα προς κάποιο άλλο άτομο που βρίσκεται σε μειονεκτική θέση και συνήθως αντιδρά στην εξουσία μέσω αλγοριθμικών τακτικών και επινοήσεων. Με τον ίδιο τρόπο που αντίσταση και εξουσία βρίσκονται σε άρρηκτη σχέση μεταξύ τους, έτσι και η αλγοριθμική εξουσία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με μια μορφή ψηφιακής αντίστασης, η οποία παραμένει ανενεργή μέχρι οι χρήστες να αποφασίσουν να την αφυπνίσουν.
Οι Μπονίνι και Τρερέ αναγνωρίζουν ότι οι αλγόριθμοι φέρουν τα χαρακτηριστικά του κοινωνικοπολιτικού συστήματος εντός του οποίου διαμορφώθηκαν και, ως εκ τούτου, κατοπτρίζουν την ηθική οικονομία των εταιρειών που τους δημιούργησαν. Τα αλγοριθμικά συστήματα εφοδιάζουν τις πλατφόρμες με συγκεκριμένες δυνατότητες δράσης (affordances), οι οποίες ορίζουν το πεδίο των επιτρεπτών και μη επιτρεπτών ενεργειών κατά την πλοήγηση των χρηστών στα ψηφιακά περιβάλλοντα. Όταν οι χρήστες δεν συμμορφώνονται με τους κανόνες των πλατφορμών, υφίστανται τις συνέπειες της παρέκκλισής τους – μέσω της μείωσης της ορατότητάς τους, του προσωρινού περιορισμού της πρόσβασής τους στην εκάστοτε εφαρμογή ή και του ολοκληρωτικού αποκλεισμού τους από αυτήν.
Το βιβλίο βρίθει παραδειγμάτων αλγοριθμικής εμπρόθετης δράσης και αντίστασης στα πεδία της εργασίας, του πολιτισμού και της πολιτικής. Θα ήθελα, ωστόσο, να εστιάσω σε ένα πρόσφατο παράδειγμα από το ψηφιακό περιβάλλον το οποίο, μολονότι δεν προέρχεται από το εθνογραφικό υλικό που μοιράζονται μαζί μας οι συγγραφείς, συνιστά χαρακτηριστικό παράδειγμα τακτικής εμπρόθετης δράσης που δεν ευθυγραμμίζεται με την ηθική οικονομία των πλατφορμών.
Τους τελευταίους μήνες, μεγάλες εταιρείες όπως η Meta και το TikTok επιχειρούν να αποσιωπήσουν μαζικά αναρτήσεις που εκφράζουν αλληλεγγύη προς τον παλαιστινιακό λαό, εφαρμόζοντας έναν «σκιώδη αποκλεισμό» (shadow banning) μέσω αλγοριθμικής διαχείρισης. Πώς λειτουργεί αυτός ο σκιώδης αποκλεισμός; Οι αλγόριθμοι των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι προγραμματισμένοι ώστε να εντοπίζουν συγκεκριμένες λέξεις-κλειδιά και να ταξινομούν το περιεχόμενο ως θεμιτό ή αθέμιτο. Πολλοί χρήστες παρατήρησαν ότι οι αναρτήσεις που εξέφραζαν απόψεις υπέρ της Παλαιστίνης είχαν μειωμένη ορατότητα. Για να παρακάμψουν τη λογοκρισία των μεγάλων τεχνολογικών εταιρειών και να επιτύχουν ορατότητα των αναρτήσεών τους, οι χρήστες αυτών των κοινωνικών δικτύων οργανώθηκαν ανταλλάσσοντας συμβουλές για το πώς μπορεί κανείς να εμπαίξει τον αλγόριθμο προκειμένου να πετύχει τους πολιτικούς του σκοπούς. Σε αυτό το πλαίσιο, το emoji-καρπούζι, του οποίου τα χρώματα παραπέμπουν στην παλαιστινιακή σημαία, αξιοποιήθηκε ως μέσο αποφυγής της αλγοριθμικής εποπτείας. Οι τακτικές που μοιράστηκαν οι χρήστες μεταξύ τους επέτρεψαν τη συνέχιση της διάδοσης πληροφοριών και της υποστήριξης προς την Παλαιστίνη, παρά τους περιορισμούς που επέβαλαν οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες.
Συχνά σήμερα αντιμετωπίζουμε το αγωνιώδες ερώτημα αν οι τεχνολογικές εξελίξεις απειλούν οτιδήποτε νοείται ως ανθρώπινο – την εργασία μας, τη δημιουργικότητά μας, την ελευθερία του λόγου, ακόμα και την ίδια την υποκειμενικότητά μας. Όμως η έντονη εστίαση στις καταστροφικές επιπτώσεις της τεχνολογίας στην κοινωνία κινδυνεύει να επισκιάσει τη δυνατότητα ατομικής και συλλογικής δράσης. Το βιβλίο Αλγόριθμοι της αντίστασης προσφέρειμια αισιόδοξη προοπτική στις απαισιόδοξες αφηγήσεις που βλέπουν την ανθρωπότητα ως έρμαιο της τεχνολογικής ανάπτυξης, χωρίς όμως να ρέπει προς τις υπεραισιόδοξες αφηγήσεις, για τις οποίες οι τεχνολογικές λύσεις έρχονται ως από μηχανής θεός να μας λυτρώσουν από τα δεινά του ανθρώπινου μόχθου και τις αδυναμίες της κοινωνικής οργάνωσης. Αντί να βλέπουμε τους αλγορίθμους μόνο ως λύση ή μόνο ως απειλή, οι Μπονίνι και Τρερέ μάς καλούν να αναγνωρίσουμε τη διττή τους φύση: Μπορούν να είναι αλγόριθμοι καταπίεσης, μπορούν όμως να γίνουν και αλγόριθμοι αντίστασης.
Ας μην ξεχνάμε ότι στο συγκεκριμένο κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό σύστημα στο οποίο κατοικούμε, οι αλγόριθμοι δεν μπορούν παρά να εκφράζουν τα πρότυπα και τις δεσμεύσεις του πολιτισμού που τους παράγει. Και ο πολιτισμός αυτός είναι ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός. Σε μια εποχή όπου οι ψηφιακές τεχνολογίες διαμορφώνουν με καθοριστικό τρόπο την καθημερινότητά μας, το εν λόγω βιβλίο προσφέρει μια εξαιρετικά επίκαιρη και διεισδυτική ματιά στις σχέσεις εξουσίας που αναπτύσσονται στον ψηφιακό κόσμο. Μας βοηθά να κατανοήσουμε τις πολύπλοκες δυναμικές που συγκροτούν την ψηφιακή μας παρουσία και, το κυριότερο, μας υπενθυμίζει ότι υπάρχει χώρος για δράση και αντίσταση.
[Η Ελένη Τσατσαρώνη είναι υποψήφια διδακτόρισσα στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ.]
Αλγόριθμοι της αντίστασης
Η καθημερινή πάλη ενάντια στην εξουσία της πλατφόρμας
Tiziano Bonini – Emiliano Treré
Μετάφραση: Ελένη Τσατσαρώνη
Επιμέλεια-Επίμετρο: Μανώλης Πατηνιώτης
Ροπή
348 σελ.
ISBN 978-618-5895-00-6
Τιμή €21,20
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου