- Στυλιανή Παντελιά
Το δοκίμιο του Ζακ Ρανσιέρ Ο χώρος των λέξεων (2005) με υπότιτλο «Από τον Mallarmé στον Broodthaers» αποτελεί τομή στην ιστορία της Αισθητικής. Την αφορμή έδωσε η έκθεση του Βέλγου καλλιτέχνη Μπρουνταέρς τον Δεκέμβριο του 1969, με θέμα την ανάγνωση του ποιήματος «Μια ζαριά ποτέ δεν θα καταργήσει το τυχαίο» του Στεφάν Μαλλαρμέ. Η συνάντηση Μπρουνταέρς-Μαλλαρμέ συνιστά ένα παράδοξο, αφού ο πρώτος αντικαθιστά το ποίημα με μαύρες μπάρες που καλύπτουν τις δώδεκα πλάκες του κειμένου καθιστώντας το μη αναγνώσιμο. Με αυτόν τον τρόπο «προεκτείνει τον Μαλλαρμέ ενάντια στον ίδιο τον Μαλλαρμέ», στρέφει μάλλον τον ποιητή εναντίον του εαυτού του (σ. 14). Στη διάλεξή του ο Ρανσιέρ αναλύει αυτό το παράδοξο, καθώς και «τη σχέση ανάμεσα στις λέξεις και τον χώρο» (σ. 10). Ο Θωμάς Συμεωνίδης, ο μεταφραστής του δοκιμίου, προσθέτει εισαγωγή και επίμετρο με θέμα: «Η αισθητική πρακτική της φιλοσοφίας στον Ζακ Ρανσιέρ: τέχνη, τοπολογία, κοινότητα». Στις Εκδόσεις Στερέωμα κυκλοφορεί επίσης το βιβλίο του Γάλλου φιλοσόφου Το πεπρωμένο των εικόνων σε μετάφραση-επίμετρο του ίδιου.
Στην Εισαγωγή του, ο Συμεωνίδης αναλύει τη σχέση χώρου και γραφής. Τονίζει τη χωροποιητική μίμηση στο ποίημα του Μαλλαρμέ, δηλαδή τη δύναμη των λέξεων να παράγουν χώρους. Ενδιαφέρουσα είναι η συνάντηση εικονικού και υλικού χώρου, καθώς και η συνάντηση ποιητή και ζωγράφου και η ανταλλαξιμότητα των στηριγμάτων τους (ο ποιητής δημιουργεί πλαστικές μορφές και ο ζωγράφος ιδέες). Πρόκειται για αναθεώρηση απόψεων του Πολ Βαλερύ σχετικά με «το σχήμα μιας σκέψης» (σ. 50). Τον φιλόσοφο απασχολεί έντονα το σημείο όπου συναντώνται το κειμενικό και το πλαστικό, καθώς και η μετατροπή του ποιήματος σε μη-αναγνώσιμο. Πρόκειται για ένα είδος επανάστασης. Η καλλιτεχνική επανάσταση συνιστά επανάσταση των μορφών. Ο λόγος του Ρανσιέρ είναι γλαφυρός και λογοτεχνικός. Περιγράφει το «ρίξιμο των ζαριών που χαράσσει έναν αστερισμό ανάλογο με το θέαμα του έναστρου ουρανού, με τίμημα την απώλειά του σε ένα οποιοδήποτε πλατάγισμα» (σ. 60). Ο ίδιος έχει ασχοληθεί συστηματικά με τον Μαλλαρμέ και την ποιητική του.
Για τον Μαλλαρμέ, η σύνδεση λέξεων και σελίδας είναι ουσιώδους σημασίας. Σύμφωνα με τον Ρανσιέρ, η ιδέα της επανάστασης των μορφών σημαίνει «ότι οι λέξεις γίνονται μορφές και ότι οι μορφές γίνονται πράξεις, σημαίνει επίσης ότι η ζωή δεν διαχωρίζεται πλέον από την εικόνα της, ότι η υλική ζωή δεν διαχωρίζεται πλέον ούτε από την καλλιτεχνική ούτε από την πολιτική ιδεατότητα» (σ. 62). Στη δυναμική αυτή παρεμβαίνει ο καλλιτέχνης. «Η επιφάνεια στον Μπρουνταέρς είναι μια επιφάνεια ανταλλαγής, όπου οι διαδικασίες και οι υλικότητες των τεχνών γλιστρούν η μία μέσα στην άλλη» (σ. 14). Επιδιώκεται προφανώς μια ενοποίηση υλικού και καλλιτεχνικού κόσμου, καλλιτεχνικού και πολιτικού φαινομένου και τελικά ύλης και μορφής. Πρόκειται για έναν ιδιότυπο υλομορφισμό, που προκύπτει από την αναδρομική συνεργασία ποιητή και εικαστικού. Η ποίηση προετοιμάζει το έδαφος, αφού «τα ποιήματα του Μαλλαρμέ είναι σχεδιάσεις γεγονότων-του-κόσμου στα οποία ενσωματώνεται ο κύκλος της κίνησής τους, το διάγραμμα της εμφάνισης και εξαφάνισής τους, η κατανομή τους σε νοερούς άξονες και ρυθμιστικές γραμμές» (σ. 21).
Επιβεβαιώνει ότι ο μετασχηματισμός των σκέψεων και των λέξεων σε αντικείμενα κοινής λατρείας, όπως ονειρεύεται ο ποιητής, έχει επιτελεστεί ήδη.
Αποτέλεσμα αυτής της διασύνδεσης είναι η δημιουργία μιας κοινότητας που περιλαμβάνει τη διασύνδεση της πολιτικής με την ποιητική και την αισθητική. Τα στοιχεία αυτά ενυπάρχουν στην ποίηση του Μαλλαρμέ. Το πνεύμα «είναι αυτό που ορίζει τον τόπο της ύπαρξης, μέσα στην εμμένειά της, ως κόσμο ή διαμονή του ανθρώπου» (σ. 23) προσδιορίζει ο Ρανσιέρ. Η ρομαντική κοσμοθεωρία ωστόσο έχει ήδη διατυπώσει παρόμοια πρόβλεψη σχετικά με το πνεύμα και το μυστήριο που αντανακλά την εκδήλωση «της πολυπρισματικότητας της Ιδέας» (σ. 23). Στην πραγματικότητα, οι ρομαντικοί ποιητές και θεωρητικοί έχουν προηγηθεί. «Οι τύποι του Μαλλαρμέ λοιπόν, μας λέει ο Ρανσιέρ, είναι το υποκατάστατο των θρησκευτικών μυστηρίων, η καθαρή χειρονομία της ανύψωσης, η αγιοποίηση του ανθρώπινου τεχνάσματος» (σ. 24). Τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά θα μπορούσαν να αποδοθούν και στον Σολωμό, καθώς και όσα αναφέρονται στη μεταφυσική του στίχου και την Αισθητική.
Ενδιαφέρουσα είναι η αναθεώρηση του μοντερνισμού από τον Βέλγο καλλιτέχνη, με βάση τις πολιτικές του συνέπειες. Ο μοντερνισμός για τον Ρανσιέρ «θέλει την αυτονομία της τέχνης αλλά αρνείται την ετερονομία της, που είναι το άλλο της όνομα» (σ. 29). Η «τέχνη ως μορφή αυτόνομης εμπειρίας συνδέεται με τον πολιτικό μερισμό του αισθητού, σε ένα επίπεδο όπου καταλύονται οι διακρίσεις ανάμεσα σε αυτόνομη και ετερόνομη τέχνη» (σ. 31). Από το αναπαραστατικό καθεστώς της τέχνης, όπου το ορατό και το λεκτικό «συμπληρώνουν το ένα το άλλο» (σ. 37) η τέχνη οδηγείται στην επικράτηση του αισθητικού καθεστώτος. Το αποτέλεσμα είναι «να τονιστεί η αισθητική μοναδικότητα των έργων […]» (σ. 39). Τα μεγάλα ποιητικά πρότυπα διαβάζονται «ως εκφράσεις μιας ανώνυμης συλλογικής δύναμης περισσότερο ακόμα και απ’ ό,τι ως πραγματοποίηση μιας τέχνης καθοδηγούμενης από ποιητικούς κανόνες» (σ. 40). Αυτή είναι και η περίπτωση των Ελεύθερων Πολιορκημένων του Δ. Σολωμού ή ίσως το σχέδιο το οποίο είχε κατά νου ο ποιητής. Επιπρόσθετα, στη μοντέρνα τέχνη το μικρό, το στιγμιαίο, το ασυνεχές αποκτούν προνομιακό ρόλο (σ. 40).
Σημασία έχουν και οι προεκτάσεις-εφαρμογές της καλλιτεχνικής θέσης του Μπρουνταέρς – π.χ. «τα ποιήματα-πίνακες που έφτιαξε ο Σβίτερς με απορρίμματα που συνέλεξε από την καθημερινή ζωή, από εισιτήρια για το λεωφορείο μέχρι γρανάζια από μηχανισμούς ρολογιών» (σ. 65). Μια θεωρία κρίνεται από την εφαρμογή της. Πρόκειται για το «γρανάζι του χώρου», μια ιδέα αδιαφοροποίητης επιφάνειας ή καλλιτεχνικού κομμουνισμού (σ. 66). Τονίζει ο Ρανσιέρ: «Η επιφάνεια όπου συνδυάζονται οι λέξεις με τις εικόνες του Μπρουνταέρς είναι μια επιφάνεια της τέχνης και ταυτόχρονα μια επιφάνεια αντιπαράθεσης» (σ. 69). Στον ανταγωνισμό ανάμεσα στις λέξεις και τις εικόνες, οι πρώτες βγαίνουν νικήτριες ακόμα και πάνω στον ζωγραφικό πίνακα. «Είναι και παραμένουν λέξεις που δηλώνουν πράγματα, εικόνες που εικονογραφούν λέξεις και αναπαριστούν πράγματα, πράγματα τα οποία δανείζουν το σώμα τους σε σημασίες ή στην απόκρυψη αυτών των σημασιών» (σ. 71).
Ο Μπρουνταέρς, πέρα από τον Μαλλαρμέ και τον Μαγκρίτ, αποτίνει φόρο τιμής στην κριτική αρετή της υφαρπαγής. Μέσω αυτής της μορφής βρίσκονται στην ίδια επιφάνεια λέξεις, εικόνες και πράγματα, προκειμένου να φωτιστεί ο τρόπος με τον οποίο μετασχηματίζονται τα μεν σε δε. Οι μαύρες μορφές όμως δεν είναι ούτε ένα ποίημα ούτε μια μορφή (σ. 80). Αντιπαρατίθεται «Μια ζαριά ενάντια σε μια άλλη. Εδώ είναι ο πολιτικός άξονας της μεταστροφής που επιτελεί ο Μπρουνταέρς» (σ. 75). Υπάρχει άλλωστε η χωροποιητική δύναμη των λέξεων (λέξη-χώρος), καθώς και η εμπορική ισοδυναμία (μετασχηματισμός σημείων σε πράγματα και των πραγμάτων σε σημεία). Αυτή η εργασία επιβεβαιώνει ότι ο μετασχηματισμός των σκέψεων και των λέξεων σε αντικείμενα κοινής λατρείας, όπως ονειρεύεται ο ποιητής, έχει επιτελεστεί ήδη (σ. 77). Τελικά, δεν υπάρχει παρά ένας τρόπος ώστε το ποίημα να γίνει ένα χωρικό πράγμα: να χαθεί μέσα στο πράγμα χωρίς λέξεις (σ. 77). Το δοκίμιο χαρακτηρίζεται από πυκνές έννοιες και ενδελεχή ανάλυση φιλοσοφικού έργου. Στο Επίμετρο αναλύονται έννοιες όπως Αισθητική της Τοπολογίας, καθώς και αναφορά στις συναφείς απόψεις του Ντελέζ για τον ορισμό έργου τέχνης και την Αισθητική ως τρόπο τέχνης και ζωής.
Ο χώρος των λέξεων
Από τον Mallarmé στον Broodthaers
Jacques Rancière
Εισαγωγή – Μετάφραση – Επίμετρο: Θωμάς Συμεωνίδης
Στερέωμα
148 σελ.
ISBN 978-618-5617-43-1
Τιμή €13,00
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/24505-jacques-ranciere-o-choros-ton-lexeon
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου