- Ανθούλα Δανιήλ
«Από τα βάθη του μικρόκοσμου έως τις εσχατιές του σύμπαντος»
(Στέφανος Τραχανάς)
«Αυτός ο κόσμος ο μικρός ο μέγας»
(Οδυσσέας Ελύτης )
Ο Στέφανος Τραχανάς διδάσκει Κβαντική φυσική και Διαφορικές εξισώσεις στο Τμήμα Φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης. Διδάσκει και άλλα αντικείμενα, αλλά εμάς εδώ μας ενδιαφέρει πώς αυτός ο επιστήμων διδάσκει εμάς τους αδαείς αναγνώστες, τους μη μετέχοντες της ουσίας της Φυσικής Επιστήμης, που έχουμε όμως το μικρόβιο να μάθουμε. Κι επειδή καλά το ξέρει, γι’ αυτό έχει μια σειρά βιβλίων που γράφει έτσι ώστε να καταλάβουμε κι εμείς. Δεν είναι όμως μόνο το να καταλάβουμε· είναι και η γοητεία από την ξενάγηση σε έναν άγνωστο κόσμο. Τον κόσμο μας. Κινητήρια δύναμη η όρεξη του ειδέναι.
Το θέμα του βιβλίου είναι μια επιστημονική εποποιία –η επανάσταση των κβάντων–, που άρχισε μια κρύα μέρα του Δεκέμβρη το 1900 κι ακόμα συνεχίζεται. Κατακτήθηκαν πολλές κορυφές αλλά η πιο ψηλή, εκείνη που θα μας πει αν η κβαντομηχανική και η γενική σχετικότητα μπορούν να συνυπάρξουν, βρίσκεται ακόμα μέσα στα σύννεφα.
Συγκρατούμε από τον Πρόλογο το ότι κάθε τι νέο δεν ακυρώνει το παλιό αλλά το επεκτείνει και η νευτώνεια φυσική συνεχίζει να εφαρμόζεται στον «δικό μας» κλασικό κόσμο, όπως και τον καιρό του Νεύτωνα. Ο Αλβέρτος Αϊνστάιν και ο Νιλς Μπορ (Βομβιστής ο ένας και Στρατηγός ο άλλος) και τρεις «πιτσιρικάδες», οι Χάιζενμπεργκ, Πάουλι και Ντιράκ, στα είκοσί τους χρόνια, έκαναν ανακαλύψεις που διαλέγονται με την αιωνιότητα. Οι δύο πρώτοι, λοιπόν, γιγαντομαχούν στο Συνέδριο του Σολβέ το 1927, γύρω από το ερώτημα αν ο Θεός παίζει ζάρια με τον κόσμο· αν δηλαδή η συμπεριφορά των φαινομένων του μικρόκοσμου οφείλεται σε ατελή γνώση των παραγόντων που τα επηρεάζουν (διότι ο Θεός δεν παίζει ζάρια). Ο Μπορ όμως υποστήριζε ότι η συμπεριφορά αυτή είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό της φύσης (άρα ο Θεός παίζει ζάρια).
Σχεδόν 100 χρόνια μετά, στο Συνέδριο του 2022, απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ σε τρεις πειραματικούς φυσικούς που απέδειξαν ότι πράγματι ο Θεός παίζει ζάρια, άρα είχε δίκιο ο Μπορ (ο Στρατηγός), αλλά η αντίκρουση του Αϊνστάιν ήταν τόσο διεισδυτική που η προσπάθεια αντίκρουσής της αποκάλυψε μια ανεξερεύνητη μέχρι τότε πλευρά της θεωρίας, την περίφημη κβαντική σύμπλεξη, η οποία είναι τώρα το κέντρο της έρευνας.
Όμως το θέμα του βιβλίου είναι το τι έγινε από τη Μεγάλη Έκρηξη μέχρι σήμερα, που ίσως μπορεί να φτάσει και στην αυτογνωσία: Να δημιουργήσει εκείνο το εξαίσια οργανωμένο κομμάτι της παγκόσμιας ύλης –τη νοήμονα ζωή– που μπορεί να στοχάζεται πάνω στον κόσμο και στον εαυτό της.
Στο τέλος, θα έχουμε καταλάβει γιατί ο κόσμος είναι αυτός που είναι και θα έχουμε την περιέργεια να δούμε όχι τι έγινε, αλλά τι πρόκειται να γίνει.
Τα ερωτήματα του παρόντος για το μέλλον είναι πολλά, με κυρίαρχο το αν η κβαντομηχανική θα κριθεί έως το τέλος σωστή ή θα χρειαστεί μια αναθεώρησή της. Και μια και το έφερε η κουβέντα, ισχύει το «ά-τομο» του Δημόκριτου ή όχι, και ποιο, εν πάση περιπτώσει, είναι το πιο μικρό μόριο της ύλης; Ποιοι είναι οι «κοσμικοί Βρικόλακες», οι μαύρες τρύπες που καταπίνουν η μία την άλλη; Συμφωνούν όλα με τη θεωρία της σχετικότητας; Κι ακόμα το 95% της ύλης αποτελείται από σκοτεινά υλικά και μόνο ένα 5% της κοινής ύλης απομένει, από την οποία είναι φτιαγμένα όλα τα «ενδιαφέροντα» πράγματα σ’ αυτόν τον κόσμο!
Ο Στέφανος Τραχανάς έχει χιούμορ και γνώση, όπως πρέπει να έχει ένας σοφός άνθρωπος... και έγραψε το βιβλίο για ανθρώπους που πέρασαν στο σχολείο το μάθημα της Φυσικής «χωρίς βαθιά τραύματα». Και προσπάθησε με αναλογίες και μεταφορές να ενώσει τις κβαντικές έννοιες με τις ανθρώπινες εμπειρίες. Έτσι θα μάθουμε τι επίδραση έχουν στην υγεία μας οι ακτινοβολίες. Θα γνωρίσουμε τους ήρωες αυτής της επιστήμης. Δεν θα έχουμε εγκυκλοπαιδική πληροφορία, αλλά επιστημονική εξήγηση! Στο τέλος, θα έχουμε καταλάβει γιατί ο κόσμος είναι αυτός που είναι και θα έχουμε την περιέργεια να δούμε όχι τι έγινε, αλλά τι πρόκειται να γίνει.
Το 2025 είναι έτος της κβαντομηχανικής, γιατί πριν από 100 χρόνια ο Χάιζενμπεργκ δημοσίευσε το βιβλίο του Η μηχανική των μητρών και δύο χρόνια μετά την Αρχή της αβεβαιότητας. Κατά σύμπτωση και το παρόν έρχεται σαν επετειακό, αφού πέρασαν 125 χρόνια από τις 14 Δεκεμβρίου του 1900, από τότε που ο Πλανκ ανακάλυψε το φωτεινό κβάντουμ. Τι είναι το Quantum; Kατά λέξη η ελάχιστη ποσότητα και, στην περίπτωσή μας, η μικρότερη ποσότητα φωτός. Κι ακόμα ο ομιλητής της ημέρας, δηλαδή ο Μαξιμιλιανός Πλανκ, είπε ότι το φως δεν μεταδίδεται σε συνεχή ροή αλλά αποτελείται από πολλά φωτεινά κβάντα. Κι έτσι γεννήθηκε η κβαντική φυσική, η κβαντομηχανική. Και αυτός ο «γέρων» στα 42 του έβαλε τη βόμβα στη φυσική, εκεί που είχαν προηγηθεί οι «πιτσιρικάδες». Ο Νεύτωνας 24, ο Αϊνστάιν 26, ο Μπορ 27, ο Χάιζενμπεργκ 23.
Ο συγγραφέας ανοίγει διάλογο με τον άγνωστο συνομιλητή του, για να απαντήσει στο τι ζημιά και πόση κάνει η ηλιοθεραπεία, ο φούρνος μικροκυμάτων, το κάπνισμα και το Τσερνόμπιλ. Ο ίδιος πάντως κάπνιζε τέσσερα Τσερνόμπιλ τον καιρό του Τσερνόμπιλ!
Το φως είναι, λέει, σωματίδιο και κύμα ταυτόχρονα, αφού όλα στη φύση έχουν διπλή υφή. Όλα τα πράγματα είναι φτιαγμένα από άτομα. Η ύλη αποτελείται από άτομα. Από τι είναι φτιαγμένος ο κόσμος; Η απάντηση δόθηκε από τους Ίωνες φιλοσόφους: Από Γη, Νερό, Αέρα, Φωτιά. Ο αισθητός κόσμος είναι ο συνδυασμός και ανασυνδυασμός των υλικών του οποίου εμείς έχουμε την αισθητική αντίληψη αλλά αγνοούμε την αθέατη, όπως αθέατα είναι και τα δάκρυα της Κλεοπάτρας που κύλησαν στον Νείλο και μετά στη θάλασσα και βρίσκονται τώρα στο κουταλάκι μας, αλλά δεν τα βλέπουμε.
Οι επιστήμονες θα υποστηρίξουν ο ένας ετούτο κι ο άλλος εκείνο. Ο Μπορ θα αναγκαστεί να παραδεχτεί ότι: «Το αντίθετο μιας βαθιάς αλήθειας είναι πάλι μια βαθιά αλήθεια». Τι είναι τελικά αυτό που υποστηρίζει ο Μπορ; Η απάντηση δίνεται από τον Άμλετ: Είναι μια καθαρή τρέλα, που όμως έχει μια μέθοδο μέσα της!
Επιχειρώντας άλμα κβαντικό μες στο βιβλίο, για να φτάσω στο τι μας χρειάζονται όλα αυτά, διαβάζω την απάντηση που βρήκε ο Στέφανος Τραχανάς σε έναν Βρετανό φυσικό μυθιστοριογράφο, ο οποίος έλεγε ότι ενώ θεωρούμε αδιανόητο ένας μορφωμένος άνθρωπος να μην έχει διαβάσει ένα έργο του Σαίξπηρ, θεωρούμε απολύτως φυσικό να μην έχει την παραμικρή ιδέα πάνω στη θερμοδυναμική ή τη θεωρία της εξέλιξης ή του γενετικού κώδικα... τότε άστραψε φως (λέει ο Σολωμός) και κατάλαβε ο Τραχανάς ότι το μάθημά του έπρεπε να είναι στη βραχεία λίστα των θεμάτων γενικής παιδείας. Να ξέρει ο άνθρωπος την αρχή «της αβεβαιότητας στο σύμπαν». Ότι αυτή είναι το φάντασμα της όπερας... γράφει μουσική και ενορχηστρώνει τα πάντα, γιατί η κβαντομηχανική είναι μια κορυφαία προσθήκη στον πολιτισμό μας.
Η ζωή μας εξαρτάται από το νερό και από τον Ήλιο, το πυρηνικό εργοστάσιο της ζωής, με το αρχέγονο φως του. Βεβαίως είναι κι άλλα πολλά και θαυμαστά που δεν χωράνε εδώ. Το βιβλίο του Στέφανου Τραχανά θέλει χρόνο και άνεση για να το απολαύσεις. Σου γεννάει αμέσως και επιθυμία να πας πιο κάτω. Κάθε σελίδα και μια έκπληξη.
Δικαίως το Τμήμα της Σχολής έδωσε το όνομά του σε ένα αμφιθέατρό της (2022) και ο Δήμος Ηρακλείου τού απένειμε το Βραβείο Ηθικής Τάξεως της πόλης και το ΙΤΕ τον τίτλο του Διακεκριμένου Μέλους του (2023). Ενώ το 2015 είχε τιμηθεί με τον Ανώτερο Ταξιάρχη του Φοίνικα της Ελληνικής Δημοκρατίας. Άξιος, λοιπόν, και για άλλους πολλούς τιμητικούς τίτλους και για τα συγγράμματά του στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Ο Νίκος Βαρδάκης φιλοτέχνησε –έχει κι αυτός τη μέθοδό του– τους δύο γιγαντομάχους στο εξώφυλλο και τα σχήματα στις μέσα σελίδες.
Ο Βομβιστής και ο Στρατηγός
Ιστορώντας την κβαντική επανάσταση, 1900-2025
Στέφανος Τραχανάς
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
360 σελ.
ISBN 978-618-230-102-9
Τιμή €15,00
Ανθούλα Δανιήλ δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας, μέλος της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών και μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/24529-stefanos-trachanas-o-vomvistis-kai-o-stratigos
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου