Δύο είναι οι συγκυρίες που σχετίζονται με τη νέα μετάφραση, στη γλώσσα μας, του Άμλετ του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ. Η μία είναι η παράστασή της, σε σκηνοθεσία Γιάννη Χουβαρδά στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, της οποίας η πρεμιέρα δόθηκε στις 14 Ιανουαρίου 2015 και χαρακτηρίζεται προπομπός μιας σειράς μεταφράσεων έργων του Σαίξπηρ. Η άλλη είναι ο νέος κύκλος εκδόσεων του Σαίξπηρ. Ας υπενθυμίσουμε και την άποψη του Κώστα Γεωργουσόπουλου που υποστηρίζει πως και οι μεταφράσεις «γερνάνε», οπότε πάντα χρειάζεται μια νεότερη και, τέλος, ας θυμίσουμε ότι η συγκεκριμένη κέρδισε το βραβείο του 2016.
«Η τραγωδία του Άμλετ, Πρίγκιπα της Δανίας», όπως είναι ο υπότιτλος, ανήκει στις πιο δημοφιλείς, αν δεν είναι η δημοφιλέστερη, του μεγάλου βάρδου της ελισαβετιανής εποχής, οπότε είναι και δικαιολογημένη η μεταφραστική πληθώρα. Προλογίζοντας τις εκδόσεις των σαιξπηρικών έργων, ο Σάμιουελ Τζόνσον μας συμβουλεύει να αγνοήσουμε τις σημειώσεις, που είναι αναγκαίο κακό, και να απολαύσουμε από την αρχή ως το τέλος το έργο, αν δεν «είμαστε εξοικειωμένοι με τις δυνάμεις του Σαίξπηρ» και επιθυμούμε να νιώσουμε «την υψηλότερη ηδονή που μπορεί να μας δώσει το θέατρο». Η προτροπή αυτή αποτελεί και το μότο του βιβλίου. Αν και ακούγεται αντιφατικό το ότι η ηδονή δεν έχει ανάγκη τις σημειώσεις, εμείς θα διαβάσουμε και τις σημειώσεις και θα νιώσουμε και την ηδονή. (Ο Όσκαρ Ουάιλντ υποστήριζε ότι «Εκείνος που επιθυμεί να καταλάβει τον Σαίξπηρ σε βάθος πρέπει να καταλάβει τις σχέσεις του Σαίξπηρ με την Αναγέννηση και τη Μεταρρύθμιση, με τον αιώνα της Ελισσάβετ και του Ιακώβου» και γενικά με όλο το ιστορικό και κοινωνικό και πλαίσιο, καθώς και τους αγώνες για την επικράτηση ανάμεσα στις παλιές σχολές και στις νεότερες, ανάμεσα στις οποίες ήταν και ο Μάρλοου και ο γιος του Μάρλοου… Και ο μακρύς κατάλογος θα καταλήξει στην περίφημη φράση: «Ο Άμλετ είναι όλες οι μελαγχολίες», βλ. Ο κριτικός ως δημιουργός, μτφρ. Σπύρος Τσακνιάς, εκδόσεις Στιγμή, 1984, σελ. 71 και 75).
Του ιδιοφυούς Ιρλανδού προηγήθηκε ο Άγγλος κριτικός Ουίλλιαμ Χάζλιτ στα 1817 με τη ρήση: «Ο AΜΛΕΤ είμαστε εμείς», «It is we who are Hamlet». Κι αυτό το «εμείς» μας αφορά όλους. Ο μεταφραστής Διονύσης Καψάλης δεν σκοπεύει να υπακούσει στην προτροπή του Τζόνσον, γι’ αυτό και επιστρατεύει πληθώρα μελετητών του Άμλετ, οι οποίοι ασχολούνται με την «πλημμυρίδα της προσωπικότητάς» του και τον χαρακτήρα του (Τζον Τζόουνς), μελετητές που θεωρούν το έργο «το πιο ενδιαφέρον του Σαίξπηρ», αλλά και αρνητές του, οι οποίοι μιλούν για τον δυσερμήνευτο ψυχισμό του. Ο Φρανκ Κέρμοντ χαρακτηρίζει το έργο ως «το μεγαλύτερο παζάρι της λογοτεχνίας» και ο Έλιοτ ως «αισθητική αποτυχία».
Παρ’ όλα αυτά, θεωρείται το πιο περιεκτικό έργο με μόνο ανταγωνιστή τον Βασιλιά Ληρ. Από την άλλη είναι έργο ηθικής και ψυχικής περιπλοκής, «λαμπερής ευφυΐας» που θέτει καίρια ερωτήματα ανθρώπινης ύπαρξης. Κατά τον Κόλεριτζ είναι το πιο αργό έργο, ενώ ο Μάκβεθ είναι το πιο γρήγορο, κι ακόμα είναι ένα έργο γεμάτο αντιθέσεις· βάθος-επιφάνεια, μέσα-έξω, ειλικρίνεια και υποκρισία, απόκρυψη-φανέρωση. Ο Καψάλης στη μελέτη του τονίζει ότι στο έργο λειτουργεί «ένας μηχανισμός διπλασιασμών», όπου όλα λέγονται δυο φορές χωρίς όμως να ταυτίζονται. Το ίδιο δεν είναι ίδιο – «the self was not the same». Τα πάντα «φορούν την ιδιότητά τους, την ιδιοσυστασία τους αλλιώς» – «with difference». Ο Κέρμοντ συνοψίζει: τα πρόσωπα έχουν διπλή ιδιότητα. Ο Κλαύδιος είναι θείος και πατέρας, ο Άμλετ είναι γιος και ανιψιός, η μοιχεία της μητέρας με τον θείο γίνεται αιμομιξία, το δίδυμο του Άμλετ εκδικητή είναι ο Λαέρτης ή ο Φορτιμπράς, το έργο μέσα στο έργο είναι το δίδυμο της κεντρικής υπόθεσης, όποιος κάνει κάτι παθαίνει κάτι, η υπόκριση είναι το δίδυμο της πραγματικότητας, το θέατρο Σφαίρα είναι το δίδυμο εκείνου που ο Πρόσπερος ονομάζει «μεγάλη σφαίρα». Υπάρχει λοιπόν το σχήμα έν δια δυοίν. Στα έργα του Σαίξπηρ «τα δύσκολα ερωτήματα υπονομεύουν ή ακυρώνουν παντελώς τις εύκολες απαντήσεις», δεν προσφέρουν «την ευχερή ηθική συμφιλίωση», καταφέρνουν όμως να διεισδύουν στα βαθιά νοήματα. Ο δημιουργός συζητάει με τους μεγάλους φιλοσόφους, γι’ αυτό και ο Νάταλ τον ονόμασε «φιλόσοφο των ανθρωπίνων δυνατοτήτων».
Ξέρουμε όμως πως ό,τι κι αν ήταν ο μονόλογος πριν από τον Σαίξπηρ, αφηγηματικός, διδακτικός, επιδεικτικός, με τον Σαίξπηρ απέκτησε έντονη θεατρικότητα και έγινε εργαλείο για να εκφράσει τον εσωτερικό άνθρωπο. Ο σιωπηρός εσωτερικός μονόλογος γίνεται ακουστός, απελευθερωτικός. «Ο μονόλογος που τελειοποιείται στον Άμλετ, είναι ο λόγος στη σιωπή, είναι ο λόγος της σιωπής».
Ο ερωτηματικός τρόπος στον Άμλετ φτάνει στα όρια του παροξυσμού, όπως στην πρώτη σκηνή με την επανάληψη της ερώτησης «Ποιος είναι εκεί», «Ποιος είσαι», «Ποιος είν’ εκεί» (δεύτερη φορά), «Ποιος σ’ αντικατέστησε», «Ποιος! Εδώ!», «Ποιος είσαι συ», «Ποιο μέλλον», «Ποιος ξέρει να μου πει». Ο θάνατος της Οφηλίας παραμένει άλυτη απορία·ήταν ατύχημα ή αυτοκτονία; Το φάντασμα έρχεται από το Καθαρτήριο ή είναι πλάσμα της φαντασίας του Άμλετ; Στην κάμαρα της Γερτρούδης το φάντασμα είναι ορατό μόνο στον Άμλετ. Υπάρχει Καθαρτήριο ή είναι μυθοπλασία, μια επισκοπική επινόηση για να έχει την εξουσία και να ελέγχει τα πλούτη του ιερατείου; Άσε που το Καθαρτήριο εμφανίζεται μετά το 1170 μ.Χ. Ο προβληματισμός γύρω από τον θάνατο είναι συνεχής και αποτελεί μία από τις εμμονές του έργου, κάτι που μπορεί ίσως να συνδεθεί με τον θάνατο του γιου του Σαίξπηρ, Χάμνετ, στο Στράτφορντ, στις 11 Αυγούστου του 1596. Η συνομιλία με τον νεκροθάφτη, στον τάφο με το κρανίο του Γιόρικ, συνιστά μελέτη θανάτου, όπου δεν υπάρχει μετά θάνατον ζωή, φάντασμα, Καθαρτήριο ή χριστιανική συμφιλίωση με τον θάνατο. Απλώς, όλα καταλήγουν στη λάσπη: «ο Αλέξανδρος πεθαίνει, ο Αλέξανδρος θάβεται, / ο Αλέξανδρος επιστρέφει στη γη, η γη είναι / χώμα, από το χώμα πλάθουμε πηλό. Και δεν / θα μπορούσαν από τον πηλό του Αλέξανδρου / να φτιάξουν ένα πώμα και να βουλώσουν την τρύπα ενός βαρελιού;».
«Ο Καίσαρας πηλός σε μια ρωγμή / να διώχνει του χειμώνα την ορμή / Το χώμα που ήτανε της γης το γέρας / κλείνει μια τρύπα να μην μπαίνει ο αέρας» (στ. 247-256). Στις πληροφορίες για την ανάγκη που γέννησε έργα εκδίκησης, ο μεταφραστής παραθέτει πληροφορίες για το αν το έργο είναι προϊόν αυτής της μόδας ή διασκευή προϋπάρχοντος έργου. Ό,τι και να ’ναι, ο πρωτότυπος Σαίξπηρ υιοθετεί το είδος και τις συμβάσεις του, τις οποίες αναμορφώνει, μεταπλάθει και μεταφέρει στον χρόνο. Ο Σαίξπηρ γίνεται διαχρονικός και καθολικός. «Σαν τον Άλμετ δεν υπάρχει κανείς» λέει ο Κέρμοντ, αλλά δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε τις αντιδράσεις των θεατών μπροστά σ’ αυτό το έργο εκδίκησης. Ξέρουμε όμως πως ό,τι κι αν ήταν ο μονόλογος πριν από τον Σαίξπηρ, αφηγηματικός, διδακτικός, επιδεικτικός, με τον Σαίξπηρ απέκτησε έντονη θεατρικότητα και έγινε εργαλείο για να εκφράσει τον εσωτερικό άνθρωπο. Ο σιωπηρός εσωτερικός μονόλογος γίνεται ακουστός, απελευθερωτικός. «Ο μονόλογος που τελειοποιείται στον Άμλετ, είναι ο λόγος στη σιωπή, είναι ο λόγος της σιωπής».
Ο Καψάλης θα κάνει αναφορά στις εκδόσεις του έργου, στις παραλλαγές της μιας από την άλλη, τα προβλήματα και τις εικασίες που έχουν διατυπωθεί. Το σημαντικότερο, ανάμεσα σε πολλά άλλα, είναι ότι η συναναστροφή με το έργο (του μεταφραστή και γιατί όχι και όποιου συνειδητού αναγνώστη) είναι τρόπος ενδοσκόπησης. «Το to be or not to be», παρά την όποια χρησιμοποίησή του, παραμένει η «θεμελιώδης πρόταση και η κινητήρια απορία αυτής της συναναστροφής». Θα εξακολουθήσουμε να ασχολούμαστε με Άμλετ, και ας μην καταφέρουμε να διεισδύσουμε «στην καρδιά του μυστηρίου» ούτε του Σαίξπηρ ούτε του Άμλετ που θα παραμένει αδιαφανής και θα πεθαίνει τον δυσκολότερο θάνατο. «Τ’ άλλα είναι σιωπή». Κι αυτά είναι τα τελευταία λόγια του Άμλετ. Τελικώς, η ηδονή από το ποιητικό κείμενο γίνεται μεγαλύτερη μετά την ανάγνωση των κατατοπιστικών Προλεγόμενων που μας εξέθεσε ο ποιητής, μεταφραστής Διονύσης Καψάλης κι ο Άμλετ κέρδισε την υστεροφημία που ζήτησε από τον Οράτιο: «Αχ, Οράτιε/ αν όλα μείνουν άγνωστα όπως είναι,/ τι όνομα ανάπηρο θ’ αφήσω. / … μείνε ακόμα,/ ανάσαινε με πόνο για να λες/ την ιστορία μου».
Άμλετ
Ουίλλιαμ Σαίξπηρ
Προλεγόμενα-μετάφραση: Διονύσης Καψάλης
Gutenberg
248 σελ.
ISBN: 978-960-01-1673-1
Τιμή: €13,94
Ουίλλιαμ Σαίξπηρ
Προλεγόμενα-μετάφραση: Διονύσης Καψάλης
Gutenberg
248 σελ.
ISBN: 978-960-01-1673-1
Τιμή: €13,94
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου