Ο Γιώργος Κόκκινος είναι καθηγητής Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αιγαίου όπου υπηρετεί από το 1997. Στα κύρια επιστημονικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται η Ιστορία των Πολιτικών Ιδεών, η Διδακτική της Ιστορίας, η Ιστορία της Εκπαίδευσης και η Δημόσια Ιστορία. Πυρήνα της έρευνάς του αποτελούν ο φασισμός και η γενοκτονίες, το Ολοκαύτωμα, οι σπουδές του τραύματος και η ευγονική∙ πεδία στα οποία η συμβολή του είναι αναγνωρίσιμη. Η παρούσα συνέντευξη δόθηκε με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία του βιβλίου του Η ευγονική δυστοπία από τις εκδόσεις Θίνες.
Πώς ξεκίνησε η ιδέα της συγγραφής του βιβλίου Η ευγονική δυστοπία;
Στην περίπτωσή μου δεν ήταν το παρόν, δηλαδή οι προβληματισμοί για την εισβολή της γενετικής και της βιοτεχνολογίας στον μετανεωτερικό κόσμο ή για το ανασχετικό φράγμα που υψώνει σχετικά πρόσφατα η βιοηθική, ο παράγοντας που διαμόρφωσε το ενδιαφέρον μου για το θέμα και, επομένως, κατέστησε αναγκαία τη στροφή μου στην ιστορική έρευνα με σκοπό την αναζήτηση γενεαλογιών σε ιδέες και πρακτικές. Άλλωστε, δεν είμαι ούτε βιολόγος ούτε φιλόσοφος ούτε νομικός. Είμαι ιστορικός. Είναι μακρά η εντρύφησή μου σε αυτό το πεδίο και έχει οδηγήσει σε αρκετές ελληνόγλωσσες και ξενόγλωσσες δημοσιεύσεις κατά την τελευταία δεκαετία, ενώ εκκρεμεί ακόμα μια συστηματική μονογραφία για τις τύχες της ευγονικής στην ελληνική ιατρική, νομική και κοινωνιολογική διανόηση που βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο επεξεργασίας. Κατά τη γνώμη μου, η ευγονική αποτελεί πτυχή ενός πολύ ευρύτερου κοσμοθεωρητικού μορφώματος με το οποίο ασχολούμαι από την αρχή της ερευνητικής μου σταδιοδρομίας. Στους κόλπους του μορφώματος αυτού τέμνονται τόσο ο Διαφωτισμός στην εργαλειακή του διάσταση όσο και ο πολιτικός ανορθολογισμός, που απορρέει από την αντίδραση στις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και της εισόδου των μαζών στην πολιτική και πολιτισμική αρένα. Η ευγονική, πιο συγκεκριμένα, βασίζεται στην ιδέα του βιολογικού και φυλετικού προσδιορισμού, θεμελιώνεται στη βιολογική αιτιοκρατία. Θεωρεί τη βιολογική και φυλετική κληρονομιά μοίρα, ένα άτεγκτο και αναπόφευκτο πεπρωμένο τόσο για τα άτομα όσο και για τα ανθρώπινα σύνολα. Στο σημείο αυτό η ευγονική διασταυρώνεται με μια σειρά ιδεολογίες, που δεσπόζουν στο μεταίχμιο του 19ου προς τον 20ό αιώνα. Αυτές περιλαμβάνουν τον βιολογικό-πολιτισμικό εθνικισμό, τον ρατσισμό-φυλετισμό, τον φόβο για τις μάζες και, κατά συνέπεια, την επιτήρηση και τον έλεγχό τους, τον ελιτισμό, τον αντικοινοβουλευτισμό, φθάνοντας έως τον φασισμό και βεβαίως τον εθνικοσοσιαλισμό. Σε επιστημολογικό επίπεδο, δεν είναι μάλιστα διόλου τυχαίο ότι η ευγονική συγκροτήθηκε ως πεδίο προβληματισμού και διεπιστημονικής πειθαρχίας και πρακτικής πάνω στις εμπειριστικές επιστημολογικές βάσεις του θετικισμού και του προοδοκεντρισμού. Ήδη από τις απαρχές της η ευγονική διαρθρώθηκε εσωτερικά σε δυο κατευθυντήριες λογικές που αλληλοτροφοδοτούνται και δεν αλληλοαποκλείονται, όπως δείχνει η ίδια η ιστορία της ευγονικής. Η μία κατεύθυνση –η λεγόμενη θετική ευγονική– έχοντας φιλελεύθερο αξιακό φορτίο οδηγούσε στην ιδέα της διαφύλαξης του βιολογικού κεφαλαίου από νοσογόνους παράγοντες –κοινωνικούς, ψυχικούς και γενετικούς– και συνάμα της βελτιστοποίησης του ανθρώπινου είδους. Απεναντίας, η άλλη –η αποκαλούμενη αρνητική ευγονική– εκκινώντας από ριζικά διαφορετικά αξιακά προτάγματα και θέτοντας ως πρωταρχικό σκοπό να περιφρουρήσει την αυταξία της άριας φυλής, του δυτικού πολιτισμού και του έθνους κατέληξε στην καταναγκαστική στείρωση και ευθανασία όλων όσοι απειλούσαν τη «φυλετική υγεία» του έθνους και, ειδικά στη γερμανική μόνο περίπτωση, στη βιομηχανοποιημένη εξόντωση των «ανθρώπινων παράσιτων».
Η θετική ευγονική επιβιώνει, παρά τον εξορκισμό της «δίδυμης αδελφής» της. Υφίσταται υβριδικές μεταμορφώσεις και μεταλλάξεις που –έστω και με συγκαλυμμένη μορφή– τείνουν να αποκτήσουν ιδιαίτερη δυναμική στις σύγχρονες κοινωνίες.
Ποιο στόχο εξυπηρετεί η έκδοση του βιβλίου σας;
Πρώτα απ’ όλα, το βιβλίο μου συμβάλλει στον εμπλουτισμό της μικρής ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας για το θέμα και βοηθά να γίνουν ευκρινείς οι συνδέσεις της ευγονικής τόσο με τον εθνικοσοσιαλισμό όσο και με τις σύγχρονες επιβιώσεις και μεταμορφώσεις του ευγονικού λόγου. Επίσης, αποσκοπεί στην ευαισθητοποίηση του ενημερωμένου αναγνωστικού κοινού και διαμορφώνει τη βάση για μια διεπιστημονική-διακλαδική θέαση της ιστορίας των ευγονικών ιδεών και πρακτικών, μερικές από τις οποίες εξακολουθούν δυστυχώς να αναπαράγουν –κρυφά ή φανερά– αρνητικές προκαταλήψεις, ιεραρχίες και εξουσιαστικές δομές που κάθε άλλο παρά συντείνουν στη χειραφέτηση των ανθρώπων και στην απαλλαγή τους από φυσικούς και ιστορικούς καταναγκασμούς. Τέλος, επιχειρεί να απομυθοποιήσει επιστημονικοφανείς αντιλήψεις που αναζητούν ερείσματα στη γενετική και στις νευροεπιστήμες διαμορφώνοντας μέσους όρους και κανονιστικά πλαίσια και χαλκεύοντας νέα ισχυρότερα δεσμά για την αυτονομία και την ελευθερία ομάδων και ατόμων που κατά καιρούς χαρακτηρίζονται ως φορείς νοσηρότητας, επισφάλειας, αβεβαιότητας και κινδύνου.
Ποιο είναι το κέντρο βάρους του προβληματισμού σας;
Το ευσύνοπτο εισαγωγικό βιβλίο που έγραψα περιγράφει την οργανική συνάφεια των δυο μορφών της ευγονικής, της θετικής και της αρνητικής. Παρακολουθεί επίσης, σε αδρές γραμμές, την πορεία διολίσθησης της επιστημονικής κοινότητας των ευγονιστών, αλλά και των πολιτικών για τη δημόσια υγεία, από τη θετική ευγονική στην αρνητική στη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Η κυριαρχία της δεύτερης ανακόπτεται αυτονόητα στο τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η αρνητική ευγονική εξαιτίας της αποκάλυψης του Ολοκαυτώματος απαξιώνεται και δαιμονοποιείται. Όμως η θετική ευγονική επιβιώνει, παρά τον εξορκισμό της «δίδυμης αδελφής» της. Υφίσταται υβριδικές μεταμορφώσεις και μεταλλάξεις που –έστω και με συγκαλυμμένη μορφή– τείνουν να αποκτήσουν ιδιαίτερη δυναμική στις σύγχρονες κοινωνίες. Άλλοτε, υπό το σχήμα της καλής μάγισσας, η θετική ευγονική γίνεται πεδίο θεμελίωσης της θεραπευτικής γενετικής, άλλοτε λαμβάνει εργαλειακό και δυστοπικό χαρακτήρα («τράπεζες γενετικού υλικού», κλωνοποίηση, ταυτοποίηση μέσω του DNA), άλλοτε υποστυλώνει άτεγκτες δημογραφικές πολιτικές που αλλοτριώνουν το γυναικείο σώμα και καταργούν την ελευθερία της βούλησης (Κίνα), ενώ άλλοτε περιβάλλεται με τον μανδύα του υγιεινιστικού κινήματος εξυπηρετώντας όμως στην ουσία νέες μορφές χειραγώγησης των ανθρώπων στο πλαίσιο της εντεινόμενης παγκοσμιοποίησης (μεταλλαγμένοι σπόροι, γενετικά μεταλλαγμένα τρόφιμα).
Τι σημαίνει ο όρος «ευγονία» και ποια είναι η ιστορική πορεία της ευγονικής;
Ευγονία σημαίνει δημιουργία υγειών, αρτιμελών και όμορφων απογόνων και ως έννοια, αξία και δυστυχώς πρακτική (αρνητική ευγονική) υπήρχε και στην αρχαία Ελλάδα και στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Όμως στη σύγχρονή της εκδοχή η ευγονική έλκει την καταγωγή της από τη φιλελεύθερη ωφελιμιστική επιστημονική παράδοση της Μ. Βρετανίας και ειδικότερα από τον υγιεινιστικό οραματισμό του Francis Galton, εξαδέλφου του Κάρολου Δαρβίνου. Ο Γκάλτον το 1864, συνδυάζοντας τις αρχές της κληρονομικότητας και τις μεθόδους της κοινωνικής στατιστικής, έκανε λόγο για ένα νέο επιστημονικό πεδίο, σκοπός του οποίου θα ήταν η διερεύνηση και εφαρμογή μηχανισμών διαφύλαξης του εθνικού βιολογικού κεφαλαίου, παράλληλα όμως και η αναζήτηση μεθόδων βελτίωσης της φυλετικής ταυτότητας ενός πληθυσμού και διασφάλισής της από νοσογόνους παράγοντες οι οποίοι συνδέονταν με τις στρεβλώσεις της κληρονομικότητας ή την κοινωνική παθογένεια (αλκοολισμός, πορνεία, εκφυλισμός κ.ά). Ο ίδιος ο όρος «ευγονική» πλάστηκε το 1883. Ο σκοπός της ευγονικής θα επιτυγχανόταν είτε με τη λήψη νομοθετικών και ιατρικών μέτρων που θα απέβλεπαν στην ενδυνάμωση της φυλετικής ταυτότητας και της δημόσιας υγείας (θετική ευγονική) είτε με κρατικές παρεμβάσεις που ήταν σχεδιασμένες για να αποτρέψουν την αναπαραγωγή των παρεκκλινόντων, γενετικά βεβαρημένων και «αντικοινωνικών» μελών του εθνικού συνόλου, όπως η θέσπιση κωλυμάτων γάμου. Η ευγονική, επομένως, ιατρικοποιώντας κάθε μορφή απόκλισης/παρέκκλισης και αναζητώντας τελεσφόρες λύσεις για την κοινωνική παθογένεια στη βιολογία, είχε την αρμοδιότητα να δημιουργήσει νομικά και ιατρικά αναχώματα και να αναστρέψει την προϊούσα ροπή προς τον εκφυλισμό, έμμονη ιδέα του Δυτικού κόσμου στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Στη δέσμη των προβλεπόμενων παρεμβάσεων περιλαμβάνονταν η έκτρωση, η στείρωση «επικίνδυνων» ατόμων και ομάδων και η καταναγκαστική ευθανασία των ανιάτων, των διανοητικά διαταραγμένων και των ψυχοπαθών (αρνητική ευγονική). Σχηματίστηκε ως εκ τούτου σταδιακά ένας εκτεταμένος κύκλος κρατών με επίκεντρο τη Δυτική Ευρώπη και τις ΗΠΑ, που η περίμετρός του απλωνόταν από τη Λατινική Αμερική έως τη Μέση Ανατολή και είχε ως κύριο μηχανισμό συσπείρωσης έναν ισχυρό σύνδεσμο μεταξύ του διεθνούς ευγονικού κινήματος, κοινωνικών μεταρρυθμιστών από όλο το ιδεολογικο-πολιτικό φάσμα και της κρατικής κοινωνικής πολιτικής. Ο σύνδεσμος αυτός ενδυναμώθηκε ακόμα περισσότερο στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, όταν η ευγονική αναγορεύτηκε σε επιστήμη αποκτώντας ακαδημαϊκό status και εμπνέοντας πρακτικές κοινωνικής μηχανικής, όπως οι οργανωμένες κρίσεις ηθικού πανικού σε βάρος «επικίνδυνων» ομάδων. Πρακτικές που αποσκοπούσαν στον έλεγχο και την ιδεολογική συμμόρφωση του πληθυσμού. Τελικά η ευγονική έλαβε ιδιαίτερα ριζοσπαστική τροπή στο ναζιστικό καθεστώς καταλήγοντας μέσω της απανθρωποποίησης του «βιολογικο-φυλετικού εχθρού», εσωτερικού και εξωτερικού, και μέσω των πρακτικών της «εφαρμοσμένης βιολογίας» στο πρόγραμμα καταναγκαστικής ευθανασίας σε βάρος Γερμανών αρίων όλων των ηλικιών (Τ4) και στο ίδιο το Ολοκαύτωμα σε βάρος των Εβραίων, των Τσιγγάνων, των Μαρτύρων του Ιεχωβά και όλων όσων η πολιτισμική τους διαφορά αναγόταν από τους ναζί σε ανήκεστη και ασυγχώρητη παρέκκλιση από τον άριο κανόνα.
Γιατί η ευγονική –ειδικά η αρνητική– αποτέλεσε δομικό στοιχείο ενός «ισχυρού μύθου», δηλαδή ενός πλέγματος αντιλήψεων και πρακτικών με κέντρο αναφοράς τις έννοιες της εθνικής ομογένειας και της φυλετικής καθαρότητας και υγείας; Γιατί, ειδικότερα, η ετερότητα εκλαμβάνεται ως ο κατ’ εξοχήν εχθρός, ως υπαρξιακή απειλή για το έθνος ή τη φυλή;
Aκριβώς επειδή η συλλογική ταυτότητα συνυφάνθηκε ιστορικά με τον ρατσισμό και εκείνο τον εθνικισμό που βασίζεται στην πρωταρχικότητα της καταγωγής, του αίματος. Ειδικότερα, η εξιδανίκευση της φυλής και του έθνους επέφερε στη Γερμανία, σε συνθήκες δομικής κρίσης του πολιτικού συστήματος (Δημοκρατία της Βαϊμάρης) και, ταυτόχρονα, ισχυρού αναθεωρητισμού των διακανονισμών που προέκυψαν από τον τερματισμό του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, τη δαιμονοποίηση κάθε μορφής ετερότητας και τη δόμηση ανελαστικών φυλετικών ιεραρχιών. Ανέδειξε επίσης φοβικά σύνδρομα, συμπλέγματα και θεωρίες συνωμοσίας, στο επίκεντρο των οποίων βρισκόταν η έννοια του εσωτερικού και του εξωτερικού εχθρού. Η αναγωγή ενός εχθρού σε υπαρξιακό, διαδικασία που κλιμακώνεται από τον στιγματισμό έως την απανθρωποποίηση και συνδέεται με την υφαρπαγή υποδομών και κεφαλαίων στο εσωτερικό της Γερμανίας και, παράλληλα, με την αναζήτηση ζωτικού χώρου στο εξωτερικό της (Lebensraum), μετέτρεψε το γερμανικό ολοκληρωτικό κράτος σε συλλογικό δολοφόνο, ενώ η ίδια η γερμανική κοινωνία στην πλειονότητά της εξέλαβε την εξόντωση του υπαρξιακού εχθρού ως αναγκαίο κακό ή, στη χειρότερη περίπτωση, ως μια φυσιολογική αυτοπροστατευτική διαδικασία.
Η ευγονική, επομένως, ιατρικοποιώντας κάθε μορφή απόκλισης/παρέκκλισης και αναζητώντας τελεσφόρες λύσεις για την κοινωνική παθογένεια στη βιολογία, είχε την αρμοδιότητα να δημιουργήσει νομικά και ιατρικά αναχώματα και να αναστρέψει την προϊούσα ροπή προς τον εκφυλισμό, έμμονη ιδέα του Δυτικού κόσμου στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα.
Είστε καθηγητής στο πανεπιστήμιο. Τι διδάσκετε;
Διδάσκω από το 1997 στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου τα μαθήματα της ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας, καθώς και το μάθημα της Διδακτικής της Ιστορίας προσπαθώντας να συμβάλω στην ουσιαστική επιστημονική μόρφωση των μελλοντικών εκπαιδευτικών του Δημοτικού σχολείου, αλλά και στη γενικότερη καλλιέργειά τους. Επίκεντρο του προβληματισμού που αναπτύσσεται στα μαθήματά μου αποτελεί η προσέγγιση επίμαχων και τραυματικών ιστορικών γεγονότων. Κυριότερο από αυτά είναι το Ολοκαύτωμα και η διαχείριση της τραυματικής του μνήμης στον μετανεωτερικό κόσμο.
Ποιο βιβλίο διαβάσατε τελευταία και σας έκανε εντύπωση;
Διάβασα το βιβλίο του Μιχαήλ Επστάιν, Ανθρωπιστικές εφευρέσεις και ηθική της μοναδικότητας (Ροές, 2017). Ο συγγραφέας του διανοίγει δρόμους στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον χρόνο, απο-ουσιοποιεί τον παροντισμό, το καθεστώς ιστορικότητας που δεσπόζει στον κόσμο μας, ελέγχει τις μεταμοντέρνες αυταπάτες, αναζητεί τη φυγή προς τα εμπρός σε πείσμα των ιδεολόγων του τέλους της Ιστορίας. Ταυτόχρονα, ενδυναμώνει τις διακλαδικές και διεπιστημονικές προσεγγίσεις και οπλίζει τους επιστήμονες των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών με ανθρωπιστική έμπνευση και δημιουργικό θάρρος.
Η ευγονική δυστοπία
Διαδρομές ιδεών
Γιώργος Κόκκινος
Θίνες
120 σελ.
ISBN 978-618-82802-2-9
Τιμή: €10,60
Διαδρομές ιδεών
Γιώργος Κόκκινος
Θίνες
120 σελ.
ISBN 978-618-82802-2-9
Τιμή: €10,60
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου