Ο Στρατής Πασχάλης γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες και Δημόσιο Δίκαιο. Δημοσίευσε δέκα ποιητικές συλλογές (η πιο πρόσφατη: Η Μεγάλη Παρασκευή και Ο τοίχος με την κόκκινη βουκαμβίλια, Κάπα Εκδοτική 2021), έναν τόμο με δοκίμια (Ποίηση σε μικρόψυχους καιρούς, Γαβριηλίδης 2017), ένα μυθιστόρημα (Ο άνθρωπος του λεωφορείου, Μεταίχμιο 2006), ανθολογίες ποίησης και πεζογραφίας, και μεταφράσεις (Ρεμπό, Λοτρεαμόν, Μπερνάρ Νοέλ, κ.ά.). Το 2019, το σύνολο των ποιημάτων του κυκλοφόρησε με τίτλο Στίχοι ενός άλλου (Μεταίχμιο, δεύτερη έκδοση). Μετέφρασε για τη σκηνή πάνω από τριάντα έργα (Ευριπίδη, Σαίξπηρ, Ρακίνα, Κλοντέλ, κ.ά.). Διασκεύασε λογοτεχνία για το θέατρο (Η Μεγάλη Χίμαιρα, Γιούγκερμαν του Μ. Καραγάτση,κ.ά.).Τιμήθηκε με το Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών, το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης, δύο φορές με το Βραβείο Ποίησης του περιοδικού Διαβάζω,κ.ά. Έργα του έχουν μεταφραστεί σε πολλές ξένες γλώσσες. Το 2016 τού απονεμήθηκε από τη γαλλική κυβέρνηση το παράσημο του Ιππότη των Γραμμάτων και των Τεχνών. Μιλήσαμε μαζί του για τη μετάφραση της Ηλέκτρας, που κυκλοφόρησε φέτος από την Κάπα Εκδοτική, για τα επόμενα δημιουργικά σχέδιά του, καθώς και για τις Ποιητικές Συναντήσεις του Ιανού, όπου είναι εισηγητής και οι οποίες αρχίζουν τον ερχόμενο Νοέμβριο.
Μιλήστε μας για την τελευταία μετάφραση που κάνατε, την Ηλέκτρα του Ευριπίδη, η οποία χρησιμοποιήθηκε στην παράσταση του περασμένου καλοκαιριού με τη Μαρία Κίτσου στον κεντρικό ρόλο.
Ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα εμπειρία για μένα η αναμέτρηση με αυτό το έργο και κυρίως η έρευνα γύρω απ’ αυτό, οι σημειώσεις που κράτησα και τις δημοσιεύω στο Επίμετρο με τίτλο «Η τραγωδία των Διδύμων – Σημειώσεις στο περιθώριο μιας μετάφρασης». Δούλεψα πολύ, αλλά γεμάτος ευχαρίστηση. Βέβαια, πάντα είχα την αίσθηση μιας «άλλης» Ηλέκτρας ήδη από την ταινία του Κακογιάννη με την Παππά, που βασίστηκε στον Ευριπίδη και όχι στον Σοφοκλή. Αλλά ποτέ δεν φανταζόμουν πόσο σύγχρονο είναι αυτό το έργο και πόσο επίκαιρο. Όλα είναι πεζά και αντιηρωικά. Οι δυο ήρωες μοιάζουν με παιδιά που φέρουν φανερά ψυχολογικά τραύματα και αντιμετωπίζουν διαρκώς το αδιέξοδο. Ο Αυτουργός και ο Πρέσβυς είναι δυο κοινοί καθημερινοί άνθρωποι. Η Κλυταιμνήστρα μια τρωτή γυναίκα, στο όριο της αξιολύπητης. Οι Διόσκουροι, στο τέλος, παράδοξοι και φανερά προσχηματικοί. Πραγματικά, το δράμα των νέων της εποχής μας ο Ευριπίδης το είχε ήδη συλλάβει στη δική του μεταιχμιακή εποχή. Η «μητροκτονία» και η «πατροκτονία» δεν δίνουν διέξοδο, λύτρωση, ανάσα αυτονομίας. Κάνουν το αδιέξοδο και την αδυναμία για ζωή ακόμα πιο βαθιά. Πολύ μοντέρνο έργο, αλήθεια…
Η ποίηση πόσο παρεισφρέει στο έργο σας του μεταφραστή; Ειδικά στο αρχαίο δράμα;
Ποτέ δεν μεταφράζω θέατρο με πρόθεση να «ποιητικίσω». Στο θέατρο άλλωστε η ποίηση βρίσκει την αληθινή της διάσταση, την προφορικότητα. Άρα κάνω θέατρο σημαίνει, για μένα, κάνω ουσιαστική ποίηση. Κατ’ αρχάς, στη μετάφραση, είμαι πάρα πολύ πιστός. Μεταφράζω λέξη προς λέξη το αρχαίο κείμενο, χρησιμοποιώντας λεξικά και όλο το οπλοστάσιο γνώσης που μου έδωσε η παιδεία μου στα αρχαία, γυμνασιακή και ιδιωτική. Προσπαθώ να πω ακριβώς τι λέει ο αρχαίος ποιητής. Και να το πω με καθαρότητα και ακρίβεια. Μετά από αυτή τη σχολαστική μεταγλώττιση περνώ στην ποίηση, αν θέλετε, επεξεργαζόμενος το υλικό της μεταγλώττισης, με αφαίρεση, πύκνωση και φροντίδα για τον ρυθμό. Άλλοτε ακολουθώ έστω και χαλαρά ένα μετρικό σύστημα, άλλοτε ένα σύστημα εσωτερικής μουσικότητας, πιο ελεύθερο. Αυτό μού το προσδιορίζει το κείμενο, η μορφολογία και η δραματουργία του. Πρωτοτυπώ, αν μου το επιτρέπουν τα λεγόμενα του ποιητή και ο τρόπος των λεγομένων του… Η πύκνωση μοιραία οδηγεί σε σχήματα πιο μεταφορικά ακόμα και για λόγους οικονομίας. Προσπαθώ να μην πεζολογώ. Χρησιμοποιώ όμως μόνο απλές λέξεις. Πολύ σπάνια «ποιητικές», όταν θέλω να παραπέμψω διακριτικά στην παράδοση. Θέλω κάτι σύγχρονο αλλά όχι απαραίτητα «μοντέρνο», όπως σωστά παρατήρησε μια φίλη πρόσφατα. Όμως ποτέ δεν αυθαιρετώ, είτε με πρωτότυπα ευρήματα είτε με λόγια δικά μου που να πηγαίνουν αλλού το νόημα. Ο στόχος μου είναι κάτι υψηλό, απόλυτα κατανοητό, αυθεντικό για το σήμερα και πάρα πολύ μουσικό. Με ευθύτητα και απλότητα. Κάτι που σε δελεάζει να το πεις. Μου έκανε εντύπωση, πάντως, ότι στην παράσταση οι εντελώς νέοι ηθοποιοί, αυτό όχι μόνο το αναγνώρισαν αλλά και το αξιοποίησαν, δείχνοντας σπάνια ευαισθησία λόγου. Έτσι, μου έδωσαν μεγάλη ικανοποίηση και ελπίδα, γιατί είχα φτάσει να πιστεύω πως το γλωσσικό ένστικτο τείνει να χαθεί. Και όμως, υπάρχει πολύ σθεναρό μέσα στα πολύ νέα παιδιά. Παρά την τηλεοπτική γλώσσα και την αλλοτρίωση των πάντων…
Στο θέατρο η ποίηση βρίσκει την αληθινή της διάσταση, την προφορικότητα. Άρα κάνω θέατρο σημαίνει, για μένα, κάνω ουσιαστική ποίηση.
Η Μεγάλη Παρασκευή ήταν το τελευταίο ποιητικό σας βιβλίο. Ετοιμάζετε κάτι άλλο;
Έχω αρχίσει να γράφω κάποια καινούργια ποιήματα. Και βιώνω μια ενδιαφέρουσα φάση. Έχοντας πια αφήσει πίσω μου ανασφάλειες των νεότερων ηλικιών, ζω την ηδονή τού να γράφω για μένα και μόνο για μένα, με τον τρόπο που εγώ επιλέγω και μου ταιριάζει. Χωρίς το άγχος μήπως δεν είμαι αρκετά μέσα στον συρμό της εποχής. Αυτό το αίσθημα της πιο γνήσιας επικοινωνίας με τον εαυτό μου, αυτή την εποχή, το απολαμβάνω…
Ποια είναι η γνώμη σας για την ποίηση σήμερα, στους «μικρόψυχους καιρούς» που βιώνουμε;
Τα έχω πει και αλλού. Οι ποιητές περνάμε μια φάση νεοαλεξανδρινισμού, κατ’ εμέ. Όπου η φιλολογία και η διανόηση, ο ατομικισμός και ο υποκειμενισμός, η πεζότητα, η ψυχολογία, η αποστασιοποίηση και ο κυνισμός χωρίς ποιητικές μεταμφιέσεις, ή και η εσωστρέφεια από την άλλη, κυριαρχούν. Επίσης, μια κυριαρχία της ευφυΐας, της προμελέτης, σε βάρος της γνησιότητας και της αληθινής ανάγκης, κάνουν ώστε να κυριαρχεί η κατασκευή και όχι η φυσική γέννηση μέσα από τη γλώσσα. Όλα αυτά δείχνουν μια μεταβατική εποχή κρίσης…
Και για το σημερινό θέατρο τι πιστεύετε;
Τα ίδια περίπου. Υπάρχει κρίση ρεπερτορίου εδώ και πάρα πολλές δεκαετίες. Γνώμη μου είναι πως η σύγχρονη εποχή δεν μπορεί πια να εκφραστεί από το θέατρο των αστών του περασμένου και προπερασμένου αιώνα. Έχει χαθεί η συνθήκη της τελετής από τη ζωή. Και της συγκρότησης με βάση κάποιες σταθερές νόρμες. Η τεχνολογία και η ψυχανάλυση έχουν ανατρέψει πάρα πολλά δεδομένα. Όλα είναι σε μια μετέωρη αναρχούμενη αμηχανία, παραδόξως μέσα σε νόρμες τεχνολογικές, που είναι όμως εντελώς μηχανικές και ψυχρές. Η αίσθηση του δραματικού και του τραγικού επίσης έχει χαθεί. Κυριαρχεί η επιφάνεια της εικόνας. Είτε η κλινική ψυχρότητα είτε η ψευδαίσθηση του μελοδράματος είτε ένας ναρκισσισμός φορμαλιστικού μινιμαλισμού. Και πάντως όλα αυτά προβεβλημένα ως ένα σόου. Κάπως κενό πάντα. Ας μην ξεχνάμε πως το μοντέρνο θέατρο, του παραλόγου κατά βάση, ήταν ένα θέατρο παρωδίας ή και σαρκαστικής παράδοξης κωμωδίας. Ή μαύρης αλληγορίας. Η Σάρα Κέιν είναι το τελευταίο δείγμα του. Το τραγικό αίσθημα, ή και το δραματικό, έχει χρόνια να φανεί κατά βάθος… Βέβαια, υπάρχει ένας καταιγισμός παραστάσεων. Ένας ξέφρενος ακτιβισμός. Κι αυτό είναι ενδιαφέρον, γιατί η σκηνή γίνεται ο κατεξοχήν τόπος έκφρασης σύγχρονων ανθρώπων. Όπου παρουσιάζονται κυρίως δραματουργικά υβρίδια. Γιατί όχι; Είμαστε κι εδώ σε μια περίοδο προετοιμασίας για κάτι που δεν έχει έρθει ακόμα. Μια δυνατή και στέρεη καινούργια δραματική έκφραση, έκφραση μιας νέας πάρα πολύ απροσδιόριστης ακόμα εποχής, ως προς τις αξίες και τα ιδανικά της.
Φέτος, απ’ ό,τι είδαμε, θα διασκευάσετε το Θάνατος στη Βενετία του Τόμας Μαν για τη σκηνή του θεάτρου Πορεία…
Ναι, πρόκειται για ένα από τα υβρίδια που γεννιούνται προσφάτως, όπως σας είπα, μέσα από την ανάμειξη λογοτεχνικής αφήγησης, σκηνικής δράσης, διαλόγων, εικόνας σε βίντεο και μουσικής, σε μια σύνθεση ποιητική και δραματική συγχρόνως. Με τον σκηνοθέτη Γιώργο Παπαγεωργίου δουλεύουμε εδώ κι έναν χρόνο πολύ και εντατικά πάνω σ’ αυτό. Η νουβέλα είναι γνωστή και από την κινηματογραφική μεταφορά της. Πρόκειται για ένα αριστούργημα του αισθητισμού με υπαρξιακές προεκτάσεις πολύ βαθιές. Αλλά που συνδέεται επίσης και με την πανδημία που ζήσαμε και ζούμε, μια κι όλα συμβαίνουν σε μια Βενετία στο κλίμα της εξάπλωσης μιας επιδημίας χολέρας που είχε απειλήσει τότε την Ευρώπη. Ένας ύμνος στην ομορφιά πάνω από πτώματα νεκρών της πανδημίας. Πολύ επίκαιρο.
Βλέπουμε πολλές διασκευές πεζογραφικών έργων για τη σκηνή τελευταία. Αυτό σημαίνει κάτι;
Αποτέλεσμα της κρίσης ρεπερτορίου για την οποία σας μίλησα. Δεν είναι φαινόμενο τωρινό. Ξεκίνησε από τα μέσα του περασμένου αιώνα.
Είμαστε κι εδώ σε μια περίοδο προετοιμασίας για κάτι που δεν έχει έρθει ακόμα. Μια δυνατή και στέρεη καινούργια δραματική έκφραση, έκφραση μιας νέας πάρα πολύ απροσδιόριστης ακόμα εποχής, ως προς τις αξίες και τα ιδανικά της.
Η Δόξα κοινή, σε δική σας σύνθεση κειμένου με αφορμή ένα ποίημα του Εμπειρίκου, επίσης θα παρουσιαστεί στο θέατρο Πορεία για δεύτερη φορά. Η ποίηση πώς μπορεί να σταθεί δραματικά και να πείσει;
Αν ο λόγος της θεωρηθεί υλικό θεατρικής γλώσσας. Πάρα πολύ δύσκολο. Να μην απαγγείλεις αλλά να ενσαρκώσεις κάτι λέγοντας ένα λυρικό ποίημα. Το είχαμε κάνει και άλλοτε με τον Λιβαθηνό στο Εθνικό Θέατρο. Όλα αυτά είναι πειραματισμοί που κρύβουν μια ανάγκη επιστροφής σε μια θεατρική γλώσσα πιο κοντά στην ποίηση, με την πιο πλατιά σημασία της. Γιατί η αφαίρεση, η ελλειπτικότητα ή από την άλλη ο χοντροκομμένος νατουραλισμός έχουν στερήσει από το θέατρο τη σχέση του με την ουσιαστική πηγή του. Κι έχουν οδηγήσει τα πράγματα σε μια κατάσταση κάπως στεγνή και στείρα. Χωρίς δραματικό αίσθημα και χωρίς ενδιαφέρον γλωσσικό.
Στα σεμινάρια του Ιανού, όπου και φέτος συμμετέχετε ως εισηγητής, υπάρχουν αλλαγές σε σχέση με άλλες χρονιές; Μιλήστε μας για το φετινό σας πρόγραμμα.
Εφέτος, υπάρχει κάτι ενδιαφέρον που το επιχειρούμε πρώτη φορά. Εκτός από το τμήμα για όσους συμμετέχουν στο εργαστήριο πρώτη φορά, υπάρχει και τμήμα προχωρημένων με πιο απαιτητικές ασκήσεις και με προσθήκη στο αντικείμενο μελέτης το χτίσιμο μιας ποιητικής συλλογής ή σύνθεσης, εκτός από την επεξεργασία μεμονωμένων ποιημάτων. Επίσης, στο εξ αποστάσεως ποιητικό εργαστήριο μέσω ασύγχρονης πλατφόρμας, οι συμμετέχοντες θα έχουν την ευκαιρία φέτος να μιλήσουν διά ζώσης μαζί μου δύο ή τρεις φορές και να λύσουν απορίες τους. Κάτι που πριν δεν υπήρχε. Δηλαδή, πιο συγκεκριμένα, το πρόγραμμα του εργαστηρίου περιλαμβάνει: Την Ποιητική Συνάντηση Α, μέσω πλατφόρμας zoom, για αρχάριους. Την Ποιητική Συνάντηση Β, για προχωρημένους, μέσω πλατφόρμας zoom. Και την Ποιητική Συνάντηση εξ αποστάσεως, μέσω ασύγχρονης πλατφόρμας.
Νομίζετε ότι τα εργαστήρια ποίησης βοηθούν τελικά κάποιον που θέλει να γράψει ποίηση;
Αντί να κάθεται κάποιος σπίτι του και να αναρωτιέται αν ο δρόμος που ακολουθεί θα τον βγάλει κάπου, γράφοντας ποίηση ολομόναχος με αποδέκτες μόνο τους φίλους του, δεν είναι πιο γόνιμο να μοιραστεί αυτό που κάνει και με άλλους ομότεχνους που βρίσκονται στην αρχή, όπως εκείνος, και με τη βοήθεια ενός εισηγητή να συζητήσει θέματα τεχνικής και αισθητικής που αφορούν την ποίηση του πάντα και του σήμερα; Να τι προσφέρουν αυτά τα εργαστήρια. Γι’ αυτό και τα ονομάζω Συναντήσεις. Είναι επικοινωνιακοί δίαυλοι που βοηθούν ανθρώπους χωρίς επαφές και προσβάσεις, να αντιμετωπίσουν το αντικείμενό τους πιο ουσιαστικά και συγκροτημένα και να «δημοσιοποιήσουν» τη δουλειά τους δεχόμενοι κριτική, μέσα στα όρια της ανθρωπιάς και της ευγένειας. Άλλωστε, όταν τα μέλη μιας ομάδας ενώνουν τις δυνάμεις τους, η ομάδα αποδίδει τα μέγιστα. Αυτή τη δουλειά κάνουμε στα εργαστήρια. Συσπειρώνουμε ανθρώπους και προκαλούμε την ώσμωση ανάμεσά τους μέσω της επικοινωνιακής διάδρασης, με αφορμή ασκήσεις, συζητήσεις, πειραματισμούς και δημιουργικές κριτικές αναγνώσεις. Είτε ποιημάτων που γράφουν τα μέλη των ομάδων είτε ποιημάτων μεγάλων ποιητών της παράδοσης και της νεωτερικότητας. Είναι μια δράση με ποικίλες εκφάνσεις και εφαρμογές. Και μεγάλο ρόλο παίζει η χημεία ανάμεσα σε μένα και σε όλους τους συμμετέχοντες, ώστε το αποτέλεσμα να είναι γόνιμο. Πάντως, αυτά τα εργαστήρια ένα είναι σίγουρο: Δεν προσπαθούν να επιβάλουν μια συγκεκριμένη τεχνοτροπία στον συμμετέχοντα. Συνεργάζονται μαζί του στην προσπάθεια να βρει ο ίδιος το προσωπικό ύφος του. Γι’ αυτό και κάθε ομάδα έχει μια ποικιλία από ιδιοσυγκρασίες, που έρχονται σε επαφή και αλληλεπίδραση. Όλο το ζήτημα για μένα είναι να λειτουργήσει η χημική ένωση.
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις Ποιητικές Συναντήσεις του Ιανού:
Ποιητική Συνάντηση Α, μέσω zoom, εδώ.
Ποιητική Συνάντηση Β: Χτίζοντας ποιητικές συλλογές, μέσω zoom, εδώ.
Ποιητική Συνάντηση μέσω ασύγχρονης πλατφόρμας, εδώ.
Λίγα λόγια για την ασύγχρονη πλατφόρμα, εδώ.
https://diastixo.gr/sinentefxeis/ellines/19105-stratis-pasxalis
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου