KAROUSOS ART CRITICS: Μαρίζα Ντεκάστρο: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

Πέμπτη 26 Οκτωβρίου 2017

Μαρίζα Ντεκάστρο: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

Η Μαρίζα Ντεκάστρο γεννήθηκε στην Αθήνα. Από το 1973 μέχρι το 1982 έζησε στο Παρίσι όπου σπούδασε στη Σορβόννη παιδαγωγικά και λογοτεχνία για παιδιά και νέους. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, δίδαξε στην ιδιωτική εκπαίδευση ιστορία και λογοτεχνία σε παιδιά του δημοτικού. Έχει γράψει βιβλία γνώσεων για παιδιά, σε θέματα ιστορίας και τέχνης, και μεταφράζει λογοτεχνία για νέους και ενηλίκους. Από το 1998 γράφει κριτική παιδικού και εφηβικού βιβλίου (Το Βήμα, Τα Νέα, Διαβάζω, Ithaka, Book Press, Ο Αναγνώστης). Είναι μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Συγγραφέων, της IBBY – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και της Συντακτικής Επιτροπής του ηλεκτρονικού περιοδικού Ο Αναγνώστης. Έχει τιμηθεί με διάφορα βραβεία για τα βιβλία και το μεταφραστικό της έργο, με πιο πρόσφατη τιμητική διάκριση το Βραβείο Μετάφρασης Νεανικού Βιβλίου, Ελληνική Εταιρεία Μεταφραστών Λογοτεχνίας για το βιβλίο Θαύμα (εκδόσεις Παπαδόπουλος) το 2014.

Συναισθήματα δημιουργούνται από τις περιγραφές αλλά και από τα λόγια των πρωταγωνιστών, που μπορεί να μην ειπώθηκαν ακριβώς όπως τα γράφω. Ωστόσο παρά αυτή την αβεβαιότητα, οι άνθρωποι που έζησαν τα γεγονότα 500 χρόνια πριν είχαν αγωνίες, και οι πολιορκούμενοι και οι πολιορκητές. Αυτό ήθελα να δείξω.

Ποια είναι η πηγή έμπνευσης για να γράψετε ένα βιβλίο;

Τα χρόνια που εργάστηκα στην εκπαίδευση, η επαφή με τα παιδιά, τα σχολικά εγχειρίδια, που ως επί το πλείστον είναι αδιάφορα γραμμένα, με ώθησαν να γράψω βιβλία, ελπίζω, πιο ενδιαφέροντα και πιο ανοικτά, βιβλία που να καλλιεργούν την περιέργεια και τη γνώση και να είναι καλαίσθητα. Κατέληξα λοιπόν να γράφω βιβλία με ιστορικό περιεχόμενο. Η ιστορία ήταν και το μοναδικό μάθημα που αγαπούσα ως μαθήτρια. Ανάλογα με τη δουλειά μου στις τάξεις του δημοτικού και τη σχολική ύλη έγραφα κι από ένα βιβλίο (αρχαιότητα, Βυζάντιο, νεότερα χρόνια...), οι επισκέψεις στα μουσεία της Αθήνας και τα εκπαιδευτικά προγράμματα που ετοίμαζα για τις τάξεις βοήθησαν κι αυτά. Με δυο λόγια έκανα το χόμπι μου δουλειά.

Κάπου παραθέτετε μια αποστροφή από τον Άμος Οζ, από το βιβλίο του Ιστορία αγάπης και σκότους. Ο Οζ γράφει ότι «Μέσα από τα βιβλία μαθαίνεις την ποικιλομορφία και την πολυπλοκότητα της ζωής... Τα βιβλία σου ξεκλειδώνουν τα μυστικά του κόσμου... Σε ταξιδεύουν... Σου δείχνουν εναλλακτικές...».

Ναι, νομίζω ότι τα λόγια του Οζ ταιριάζουν σε όλους τους συγγραφείς, πόσω μάλλον όταν γράφεις για παιδιά και ιδιαίτερα όταν γράφεις όχι πεζογραφήματα αλλά, όπως εγώ, βιβλία γνώσεων. Τα βιβλία γνώσεων είναι βιβλία που ανοίγονται σε πολλά πεδία, είναι σύνθετα. Σου ξεκλειδώνουν τα μυστικά του κόσμου, όπως λέει ο Οζ.

Δηλαδή στα βιβλία γνώσεων δεν υπάρχει αυτό που λέμε «λογοτεχνικότητα»;

Φυσικά και υπάρχει, τουλάχιστον το προσπαθώ στα δικά μου. Η λογοτεχνικότητα δεν αφορά μόνο την καλλιέπεια της γλώσσας. Αφορά και τον τρόπο με τον οποίο μεταδίδονται γνώσεις και ιδέες ώστε να μην είναι το βιβλίο μια στεγνή παράθεση πληροφοριών. Υπάρχει παιδαγωγική μέσα σε κάθε βιβλίο γνώσεων.

Πώς ξεκίνησε η ιδέα της συγγραφής του βιβλίου Κωνσταντινούπολη, 1453;

Αν ανοίξετε στο κεφάλαιο της Άλωσης του σχολικού βιβλίου της Ε’ δημοτικού θα διαβάσετε γεγονότα σχεδόν απογυμνωμένα από τον ανθρώπινο παράγοντα. Ενώ λοιπόν η ιστορία που αφηγούμαι στην Κωνσταντινούπολη δεν είναι φανταστική, επειδή ακριβώς μιλάει για ένα ιστορικό γεγονός, ο τρόπος με τον οποίο είναι γραμμένη επιδιώκει να δημιουργήσει στον αναγνώστη συναισθήματα. Συναισθήματα δημιουργούνται από τις περιγραφές αλλά και από τα λόγια των πρωταγωνιστών, που μπορεί να μην ειπώθηκαν ακριβώς όπως τα γράφω. Ωστόσο παρά αυτή την αβεβαιότητα, οι άνθρωποι που έζησαν τα γεγονότα 500 χρόνια πριν είχαν αγωνίες, και οι πολιορκούμενοι και οι πολιορκητές. Αυτό ήθελα να δείξω. Όσον αφορά την εικονογράφηση, ο Σταμάτης Μπονάτσος ακολούθησε διαφορετική γραμμή. Οι εικόνες που φιλοτέχνησε αποτελούν πηγή πληροφοριών για την εποχή.

Ο κριτικός εκτίθεται δημόσια όπως και οι δημιουργοί που δέχονται να τεθεί το έργο τους υπό κρίση. Πρέπει λοιπόν να μετράει τα λόγια του! Με δυο κουβέντες, ο κριτικός οφείλει να είναι έντιμος, να μη χαρίζεται, να μην αφήνει τα κυκλώματα να τον επηρεάζουν.

Προφανώς διαβάσατε πολύ πριν ξεκινήσετε το γράψιμο.

Για να γράψεις ιστορικό βιβλίο χρειάζεται διάβασμα και ψάξιμο και σύνθεση των πληροφοριών που θα βρεις σε πολλές και διαφορετικές πηγές. Στο συγκεκριμένο βιβλίο πιο κοντά με έφεραν οι μαρτυρίες που κατέγραψαν στα «χρονικά» τους άνθρωποι που είτε έζησαν τα γεγονότα είτε τα άκουσαν από κάποιους που σώθηκαν.

Κωνσταντινούπολη, 29 Μαΐου 1453. Μια σημαντική ημερομηνία που άλλαξε τον ρου της ιστορίας. Υπήρξε καμία ελπίδα να σωθεί η Πόλη;

Δεν μπορώ να σας απαντήσω γιατί δεν είμαι ιστορικός. Νομίζω επιπλέον ότι υποθέσεις τέτοιου είδους δεν έχουν κανένα νόημα. Η ιστορία δεν γράφεται με αν...

Πέρα από την έκδοση του βιβλίου Κωνσταντινούπολη, 1453 κυκλοφόρησε φέτος ακόμα ένα βιβλίο σας για παιδιά, με τον τίτλο Ένας κόσμος σε κίνηση. Μπορείτε να μας πείτε λίγα λόγια γι’ αυτό το βιβλίο;

Είναι ένα εντελώς διαφορετικό βιβλίο. Αφορά τον 19ο αι. και όσα μας κληροδότησε αυτός ο αιώνας στη φιλοσοφία, την επιστήμη, την οικονομία, την εκπαίδευση... Πολλά από αυτά που ορίζουν τη σημερινή κοινωνία πήγασαν από τις επαναστάσεις που γεννήθηκαν τον 19ο αι.

Διάβασα κεφάλαια για το δουλεμπόριο, τα ταξίδια των εξερευνητών, την εκπαίδευση, την ιατρική, τα βιβλία που διάβαζαν τότε τα παιδιά. Πώς επιλέξατε τα θέματα;

Προσπάθησα να παρουσιάσω όλες τις πλευρές της κοινωνίας. Να δώσω βάρος στον καθημερινό άνθρωπο και να δείξω πώς τα επιτεύγματα εκείνου του αιώνα επηρεάζουν τη ζωή μας σήμερα.

Αναμφίβολα υπάρχουν πολλοί νέοι συγγραφείς που ανανεώνουν τον χώρο, άλλοι, νέοι ή παλιότεροι, που βιαστικά εκδίδουν συνεχώς με αμφίβολα αποτελέσματα, άλλοι που το ψάχνουν περισσότερο. Πρέπει να μιλήσουμε και για τους συν -δημιουργούς, τους εικονογράφους που πνίγονται για να αντεπεξέλθουν στις παραγγελίες, οι οποίοι πιέζονται από ασφυκτικά χρονοδιαγράμματα και είναι δυστυχώς επίσης κακοπληρωμένοι.

Το βιβλίο είναι πολύ πυκνό. Έχει χάρτες, χρονολόγια...

...και πολύ εικονογραφικό υλικό διαφόρων ειδών, από γκραβούρες εποχής μέχρι φωτογραφίες. Όλα αυτά τα υλικά λειτουργούν ως πηγές που δεν εικονογραφούν απλά τα κείμενα. Για παράδειγμα, δεν είναι δυνατό να μιλήσεις για ιστορία χωρίς να πάρεις υπόψη σου τη γεωγραφία. Τα χρονολόγια δίνουν την αίσθηση της συνέχειας και της αλληλεπίδρασης. Τα κείμενα είναι σύντομα και ο αναγνώστης μπορεί να πάρει πρόσθετες πληροφορίες από τις εικόνες και τις λεζάντες τους. Το Ένας κόσμος σε κίνηση είναι κατ’ ουσία ένα βιβλίο αναφοράς που μπορεί να διαβαστεί αποσπασματικά ανάλογα με το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Κάθε συγγραφέας όταν γράφει έχει στο μυαλό του τον πιθανό αναγνώστη του. Ο δικός μου πιθανός αναγνώστης είναι ένας μικρός ερευνητής, περίεργος και ζωηρός. Το εγχείρημα ήταν προκλητικό και περίπλοκο. Χρειάστηκε να παρθούν αποφάσεις για το τι θα περιλαμβάνει το βιβλίο, συνεργασία με ειδικούς επιστήμονες για να μην υπάρχουν λάθη και οπτικά υλικά που να ξαφνιάζουν προκαλώντας σκέψεις. Εδώ θέλω να ευχαριστήσω τους καθηγητές Μανώλη Πατηνιώτη και Παναγιώτη Τύμπα που είχαν την επιστημονική επιμέλεια, την Ειρήνη Βοκοτοπούλου που οργάνωσε όλο αυτό το υλικό και τον Δημήτρη Χαλκιόπουλο που το έστησε ώστε να έχουμε ένα άψογα αισθητικό αποτέλεσμα.

Πέρα από τη συγγραφή ασχολείστε με τη μετάφραση και την κριτική. Τι σας γοητεύει από αυτές τις δυο δραστηριότητές σας;

Κάθε συγγραφέας παλεύει με τη γλώσσα. Πόσω μάλλον η/ο μεταφράστρια/στής που παλεύει με τη γλώσσα κάποιου άλλου που του είναι ξένη, που ακόμα κι αν την κατέχει έχει να αντιμετωπίσει θέματα προσωπικής έκφρασης, κουλτούρας, κ.ά. Η μετάφραση, ακόμα και του πιο σύντομου κειμένου, είναι δύσκολη υπόθεση. Η εμπειρία βοηθάει, αλλά και πάλι κάθε λέξη και γραμμή θέλουν πολλή σκέψη. Και είναι μια δουλειά που δεν αποτιμάται όσο θα έπρεπε. Ας μην επεκταθώ, άλλοι τα έχουν πει καλύτερα από μένα.

Η κριτική, και όχι η «παρουσίαση» βιβλίων. Άλλο μεγάλο ζήτημα. Ο κριτικός εκτίθεται δημόσια όπως και οι δημιουργοί που δέχονται να τεθεί το έργο τους υπό κρίση. Πρέπει λοιπόν να μετράει τα λόγια του! Με δυο κουβέντες, ο κριτικός οφείλει να είναι έντιμος, να μη χαρίζεται, να μην αφήνει τα κυκλώματα να τον επηρεάζουν –γιατί κακά τα ψέματα, όλοι γνωριζόμαστε μεταξύ μας–, να αιτιολογεί κάθε λέξη του και να μην προσβάλει τους δημιουργούς. Μόνον έτσι είναι αξιόπιστος και βοηθάει τους συγγραφείς ακόμα και με μια αρνητική κριτική, η οποία αναμφίβολα στενοχωρεί. Δεν γράφω λοιπόν κριτική για να κάνω την έξυπνη ή για να μετατραπώ σε μέντορα κάποιων, αλλά γιατί πιστεύω ότι η συσσωρευμένη εμπειρία ετών, η σαφήνεια των κριτηρίων μου και η γνώση της εκδοτικής παραγωγής σε βάθος χρόνου μπορούν να βοηθήσουν.

Ποια είναι σήμερα η κατάσταση στη λογοτεχνία στη χώρα μας; Υπάρχουν αξιόλογοι νέοι συγγραφείς; Τι γίνεται με την έκδοση νέων βιβλίων;

Για τη γενική κατάσταση της λογοτεχνίας δεν μπορώ να σας πω. Μπορώ να σας μιλήσω για το παιδικό βιβλίο. Αναμφίβολα υπάρχουν πολλοί νέοι συγγραφείς που ανανεώνουν τον χώρο, άλλοι, νέοι ή παλιότεροι, που βιαστικά εκδίδουν συνεχώς με αμφίβολα αποτελέσματα, άλλοι που το ψάχνουν περισσότερο. Πρέπει να μιλήσουμε και για τους συν -δημιουργούς, τους εικονογράφους που πνίγονται για να αντεπεξέλθουν στις παραγγελίες, οι οποίοι πιέζονται από ασφυκτικά χρονοδιαγράμματα και είναι δυστυχώς επίσης κακοπληρωμένοι. Πολλά βιβλία άνευ σημασίας καταλαμβάνουν χώρο στα ράφια και καταλήγουν πολύ γρήγορα στις αποθήκες. Μεγάλη, δύσκολη κουβέντα...

Πώς γίνεται ένα παιδί αναγνώστης; Τι ρόλο μπορούν να παίξουν οι γονείς και οι δάσκαλοι;

Οι δρόμοι και οι διαδρομές προς το βιβλίο είναι πολλές και διάφορες. Πρωτεύει η απόλαυση, η ευχαρίστηση από την ανάγνωση μιας ιστορίας, η απόκτηση μιας συνήθειας. Η οικογένεια και οι δάσκαλοι, αν είναι αναγνώστες οι ίδιοι, σίγουρα βοηθούν. Οι βιβλιοθήκες επίσης, όπως έδειξαν οι αριθμοί των παιδιών –αναγνωστών που συμμετείχαν τα τελευταία χρόνια στις καλοκαιρινές εκστρατείες της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος.