Όταν ο άνθρωπος έχει κέφι και ιδέες, μεράκι και γνώσεις, όταν κυρίως αγαπάει αυτό που τάχτηκε να υπηρετεί, τότε κάνει θαύματα. Και καμιά σημασία δεν έχει η περιρρέουσα αρνητική ή όποια άλλη ατμόσφαιρα ή κρίση, εφόσον από τη μία μεριά, μια ομάδα εφήβων που έχει τα μαθήματά της και τις εξωσχολικές της υποχρεώσεις, που θα μπορούσε τον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο της να τον περνάει χαλαρώνοντας και σαχλαμαρίζοντας με καφέ στην καφετέρια, επιλέγει να κάνει θέατρο. Και από την άλλη μεριά, μια καθηγήτρια πνιγμένη σε χίλιες δουλειές του πνεύματος δημιουργεί, μακραίνοντας τις μέρες της, αφαιρώντας από τις νύχτες της. Η Πηνελόπη Παπαϊωάννου και οι μαθητές της στο 1ο Γενικό Λύκειο Ηλιούπολης ανέβασαν Σαίξπηρ, συμμετέχοντας στον διεθνή εορτασμό των τετρακοσίων χρόνων τιμώντας τον μεγάλο βάρδο, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στις 9 Δεκεμβρίου 2016. Την εκεί θεατρική τους δουλειά διεύρυναν και μας την παρουσίασαν στο Δημοτικό Θέατρο Ηλιούπολης στις 3 Μαΐου 2017. Εμείς, όσοι είχαμε την εμπειρία αυτής της παράστασης, νιώθουμε ευγνωμοσύνη για τη μέθεξη. Συγχαρητήρια στην εμπνευσμένη καθηγήτρια και στα παιδιά της.
Ο Σαίξπηρ είναι ο διασημότερος συγγραφέας του κόσμου. Γύρω από το όνομά του, το πρόσωπο και το έργο έχουν γεννηθεί διάφοροι μύθοι, όπως και γύρω από τον Όμηρο. Κι ακόμα έχουν πει πως είναι ο καλύτερος πορτρετίστας του χαρακτήρα. Όμως το πού οφείλεται η μεγαλοσύνη του Σαίξπηρ είναι ένα πολύ σύνθετο θέμα και χρήζει μεγάλης μελέτης που δεν είναι της παρούσης. Της παρούσης όμως είναι και παραείναι η παράσταση. Παράσταση; Δεν ξέρω. Τα παιδιά πάντως πήραν θέση στη σκηνή, ομοιόμορφα ντυμένα ή σχεδόν ομοιόμορφα. Κορίτσια κυρίως ή σχεδόν κυρίως. Είχε και αγόρια. Ωραία νεανικά φρέσκα κορμάκια και προσωπάκια, Ρωμαίοι και Ιουλιέτες, Ερμίες και Ελένες, Δημήτριοι και Λύσανδροι, Πετρούκιοι και Κατερίνες, Άμλετ. Όπως καταλαβαίνετε μιλάμε για τέσσερα θεατρικά έργα. Το πρώτο και το τελευταίο καταδηλώθηκαν από τα ονόματα των πρωταγωνιστών, το δεύτερο όχι και τόσο, γιατί αν δεν ξέρεις δεν μπορείς να υποψιαστείς το Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας και το τρίτο, μ!, ούτε και αυτό, αλλά είναι το πασίγνωστο Η στρίγκλα που έγινε αρνάκι ή αλλιώς Το ημέρωμα της στρίγκλας. Τα παιδιά, όπως είπα, έπαιρναν θέσεις, έγραφαν σχήματα με τα σώματά τους, σχέδια με τα χέρια τους, σε αόρατα νήματα υπάκουε η έκστασή τους. Όλα μαζί και συγχρόνως. Πολλά ζευγάρια, πολλές Ιουλιέτες, πολλοί Ρωμαίοι, πολλές εκδοχές του ενός.
Η «παράσταση» περιελάμβανε και αποσπάσματα από τις θαυμάσιες ταινίες του Φράνκο Τζεφιρέλι, με την Ολίβια Χάσεϊ και τον Λέονανρντ Γουάιτινγκ, τη Μισέλ Φάιφερ και τον Ρούπερτ Έβερετ, την Ελίζαμπεθ Τέιλορ και τον Ρίτσαρντ Μπάρτον… με τα ολόλαμπρα πρόσωπά τους, με τα περίτεχνα κοστούμια τους και τα ωραία χτενίσματά τους, με όλα τα μαγικά σύνεργα επί της σκηνής για την ιλουζιόν επί της οθόνης. Και επιπλέον, ζωντανά τα παιδιά, μέσα και έξω από το έργο. Λοιπόν, έχουμε νέους που ερωτεύονται και αυτοκτονούν, που μπερδεύονται, ξε-ερωτεύονται και ξανα-ερωτεύονται, μια στρίγκλα που τη φέρνει στα νερά του ένας αγροίκος, έναν εκδικητικό πρίγκιπα. Αυτά στην επιφάνεια, γιατί πίσω από την επιφάνεια, παρών, αλλά αόρατος, ο Σαίξπηρ μελετά τα πρόσωπα, τις συμπεριφορές, τους χαρακτήρες, τη μίμηση. Ο έρωτας είναι κοινός παράγοντας. Αυτός είναι το μέσο για να γνωρίσει κανείς και τον εαυτό του. Να βρει την ταυτότητά του.Γιατί οι σοφοί λένε πως γνωρίζοντας κανείς τον έρωτα, μαθαίνει να υπερβαίνει τον σκεπτικισμό του και την απομόνωσή του. Κι ακόμα, ο έρωτας βοηθάει τον άνθρωπο να εμπιστεύεται τον άλλο και να εκτίθεται σ’ αυτόν. Η γνώση του έρωτα είναι μια ιστορία που δεν μπορείς να τη σταματήσεις, γιατί δεν μπορείς να σταματήσεις ό,τι είναι να συμβεί [1], ειδοποιεί η σοφή Martha C. Nussbaum. Και στον Σαίξπηρ ό,τι είναι να συμβεί πρέπει να συμβεί οπωσδήποτε, γι’ αυτό άλλωστε επιστρατεύει και μπουκαλάκια με δηλητήρια, ξωτικά και μαγικά φίλτρα.
Και πώς έρχεται; Από τα μάτια πιάνεται, που λέει μια ελληνική παροιμία; Ναι, έτσι έγινε με τον Ρωμαίο και την Ιουλιέτα. Στο δεύτερο έργο πρέπει πάλι κάπως έτσι να έγινε αλλά κάποιο «διαβολάκι» έβαλε την ουρά του, έκανε λάθος με τα φίλτρα και έφερε στον κόσμο τα πάνω κάτω. Ε! Εδώ κι αν έχουμε κρίση ταυτότητας. Πρόκειται για «καθαρή τρέλα», και μάλιστα όταν η βασίλισσα των ξωτικών ερωτεύεται έναν γάιδαρο, τότε «ολόκληρο το σύστημα αποτρελαίνεται» λέει ο René Girard [2]. Τι θέλει να πει ο ποιητής; Υπάρχουν πράγματι ξωτικά και μαγικά φίλτρα ή ότι ο έρωτας είναι τυφλός και δεν βλέπει και δεν ακούει αλλά σε πάει όπου θέλει και «ο έχων μέμηνεν», όπως λέει και ο Σοφοκλής στην Αντιγόνη, ήτοι ο ερωτευμένος είναι τρελός;
Στο τρίτο έργο, η «στρίγκλα» κάνει σαν τρελή για να επιβεβαιώσει τον τίτλο της. Έλα όμως που αν είναι στρίγκλα έχει και αυτή τη μέθοδό της –για να αλλάξουμε λίγο τον τίτλο μας!– κι εδώ ο έρωτας είναι παρών, με τον τρόπο του. Αλλά και το θέατρο είναι έρωτας, και η επιθυμία έχει μεταμορφωτική δύναμη, ας είναι και τερατώδης. Θα σε φτιάξω εγώ εσένα… φαίνεται να λέει ο Πετρούκιος. Και μπορεί να είναι ο «αγάπης αγώνας άγονος», του Πετρούκιου ο αγώνας όμως είναι γόνιμος και θα δώσει ικανοποιητική λύση.
Για τα παιδιά, βέβαια, ο Σαίξπηρ είναι το υφαντό που πάνω του θα κεντήσουν τους προβληματισμούς τους. Ο έρωτας δεν είναι πρόβλημα που τα απασχολεί (δεν είναι;), εφόσον η πρόσβαση είναι ελεύθερη και δεν ισχύει εκείνο που έλεγε ο Βάρναλης «στην εποχή μας το χρήμα ήταν λίγο και το φουστάνι μακρύ». Ας είναι· άλλοι καιροί, άλλα ήθη. Όμως για να μπορεί ο Σαίξπηρ να συγκινεί όλον τον κόσμο, μετά από τετρακόσια χρόνια, κάπου αλλού πρέπει να βρίσκεται το μυστικό του. Ο Σαίξπηρ «σαγηνεύτηκε από το σύμπαν» και «η περίσκεψή του μεταμορφώθηκε σε ζήλο» [3] να τσιγκλήσει κάθε κρυφή σκέψη και επιθυμία.
Αυτό λοιπόν το θέατρο που έπαιξαν τα παιδιά, δεν είναι σαν εκείνο που ξέρουμε. Εδώ, σ’ αυτό το επινοημένοθέατρο, τα πράγματα δεν είναι όπως τα δείχνει ο συγγραφέας, αλλά τα παιδιά τον βάζουν φόντο και εξετάζουν το πώς και το γιατί πόντο πόντο. Η αφοσιωμένη στην ιδέα καθηγήτριά τους Πηνελόπη Παπαϊωάννου διευκρινίζει:
«Το είδος θεάτρου που με ενδιαφέρει να υπηρετήσω με τα παιδιά του σχολείου είναι το εφηβικό, δηλαδή θέατρο ΑΠΟ εφήβους, ΜΕ εφήβους, αλλά όχι μόνο ΓΙΑ εφήβους. Με θέματα που κάνουν νόημα στους εφήβους και με την ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ματιά των εφήβων, όχι των ενηλίκων που ΝΟΜΙΖΟΥΝ ότι μπορούν να δουν τα θέματα από την εφηβική άποψη. Επίσης, είναι θέατρο ΣΥΝΟΛΟΥ, που σημαίνει ότι κάθε ρόλος είναι ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ και όχι συγκεκριμένο ιστορικό ή σύγχρονο πρόσωπο, στην οποία καθένας μπορεί να βρεθεί, πάνω στη σκηνή και μέσα στο κοινό, άρα κάνει τις δικές του προβολές σε αυτήν. Επίσης, με ενδιαφέρει το ΕΠΙΝΟΗΜΕΝΟ θέατρο, το κείμενο και η κίνηση του οποίου προκύπτει μέσα από την προετοιμασία και τη διεπίδραση των "ηθοποιών" μεταξύ τους, με την αλήθεια τους και με τον σκηνοθέτη. Τέλος, το θέατρο αυτό τείνει να είναι ΣΩΜΑΤΙΚΟ, δηλαδή να φτιάχνει ΕΙΚΟΝΕΣ, οι οποίες πολλαπλασιάζουν τα επίπεδα σημασίας στον λόγο και "μιλούν" και από μόνες τους».
Ένα τέτοιο θέατρο, όπως καταλαβαίνουμε, απαιτεί πολλή και σκληρή δουλειά. «Αν δεν είχα τόση εξάσκηση και σεμινάρια, και αν δεν είχα δει πάνω από 50 ανάλογες παραστάσεις» λέει η Παπαϊωάννου «δεν θα το επιχειρούσα. Και πάλι, με χίλιες επιφυλάξεις και πολλή προσοχή. Και ΔΙΑΒΑΣΜΑ. Κείμενα πρωτίστως Βρετανών».
Επομένως, μπορεί το θέαμα που παρακολουθήσαμε να βασίστηκε σε σαιξπηρικά έργα, όμως ήταν προϊόν της Παπαϊωάνου, κείμενο-σενάριο, συνδιαμορφωμένο και δραματουργικά επεξεργασμένο με τα παιδιά και εγκεκριμένο από τους σκηνοθέτες της θεατρικής εταιρείας Grasshopper (Σοφία Βγενοπούλου και συνεργάτες).
Έτσι λοιπόν, μετά από αυτή τη διευκρίνιση, θα ακούσουμε τα παιδιά να σχολιάζουν ότι «Ο Ρωμαίος γνώρισε την Ιουλιέτα σε ένα πάρτι. Μέσα σε τρία λεπτά αποφάσισε ότι δεν έχει ξαναδεί τέτοια ομορφιά και κατάφερε να ...». Άλλος: «Ερωτεύτηκες ποτέ τόσο κεραυνοβόλα και τόσο απόλυτα;». Απάντηση: «Αυτοί είχαν χρόνο, δεν είχαν μαθήματα και προπονήσεις και... εξετάσεις proficiency. Έχεις ακούσει τι Αγγλικά μιλάνε». «Έχεις-δεν έχεις χρόνο, ο έρωτας είναι παντού και πάντα», «χωρίς λογική». Τα παιδιά δεν φαίνεται να συμφωνούν με τον κεραυνοβόλο έρωτα, σαν να μην έχουν τέτοια εμπειρία και σαν να μην έχουν χρόνο για ξόδεμα, time to spare!
Η λογική λέει «Να αγαπάς αυτόν που θέλεις και εκείνος να ανταποκρίνεται», «Να μην προκύπτει κανένα πρόβλημα». Νοικοκυρεμένα πράγματα. Μπαίνουν όμως αυτά τα πράγματα σε καλούπια; Ακόμα και ο Πουκ μπερδεύτηκε, που έπρεπε να διευκολύνει τα ζευγάρια. «Καμία ερωτική ιστορία δεν κύλησε ποτέ ομαλά, ανεμπόδιστα. Η αληθινή αγάπη, το λέει και ο Σαίξπηρ είναι, ‘‘φευγαλέα σαν σκιά, προσωρινή σαν όνειρο, σύντομη σαν αστραπή στη σκοτεινή νύχτα’’». Άρα υπάρχει· έστω και σαν αστραπή στη σκοτεινή νύχτα. Ε! Aν μου αστράψει, θα κάνω πως δεν είδα; Ο καθείς και η αντίδρασή του, ο καθείς και η αστραπή του.
Και ο προβληματισμός συνεχίζεται. Τα παιδιά το παλεύουν: «Τι ερωτευόμαστε; Αυτό που βλέπουμε; Τα μαλλιά, τα μάτια, τη συμπεριφορά; Ή άλλα, που τα βλέπει μόνο αυτός που αγαπάει;». «Η αγάπη δεν βλέπει με τα μάτια, αλλά με το μυαλό / Γι’ αυτό τον έρωτα τον φτερωτό τον βλέπω εγώ τυφλό» (ερώτημα: ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα τι πρόλαβαν να σκεφτούν στα τρία λεπτά;). «Αυτό που βλέπει ο άλλος σε μας είναι αυτό που πραγματικά είμαστε; Τι είμαστε όμως πραγματικά; Μήπως αυτό που αγαπάμε είναι ο εαυτός μας, όπως φαίνεται στα μάτια αυτού που μας ερωτεύεται;». «Πρέπει να το πάρω αυτό το proficiency». Κι άμα το πάρετε θα ξέρετε τις απαντήσεις; Να το πάρετε κι εμείς οι μεγαλύτεροι να κάνουμε επανάληψη!
Και ο προβληματισμός συνεχίζεται. Τα παιδιά το παλεύουν: «Τι ερωτευόμαστε; Αυτό που βλέπουμε; Τα μαλλιά, τα μάτια, τη συμπεριφορά; Ή άλλα, που τα βλέπει μόνο αυτός που αγαπάει;». «Η αγάπη δεν βλέπει με τα μάτια, αλλά με το μυαλό / Γι’ αυτό τον έρωτα τον φτερωτό τον βλέπω εγώ τυφλό» (ερώτημα: ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα τι πρόλαβαν να σκεφτούν στα τρία λεπτά;). «Αυτό που βλέπει ο άλλος σε μας είναι αυτό που πραγματικά είμαστε; Τι είμαστε όμως πραγματικά; Μήπως αυτό που αγαπάμε είναι ο εαυτός μας, όπως φαίνεται στα μάτια αυτού που μας ερωτεύεται;». «Πρέπει να το πάρω αυτό το proficiency». Κι άμα το πάρετε θα ξέρετε τις απαντήσεις; Να το πάρετε κι εμείς οι μεγαλύτεροι να κάνουμε επανάληψη!
Πιο κάτω, βρέθηκε γαμπρός για τη στρίγκλα. Έφτασε τρέχοντας ο Πετρούκιος, «Ένας χρεοκοπημένος αριστοκράτης που έμαθε για την προίκα της Κατερίνας» και «έχει μια ... ιδιαίτερη τρέλα. Άξεστος, ειλικρινής, ανθεκτικός, επίμονος, με χιούμορ και αρχικό κίνητρο την περιουσία της Κατερίνας», βεβαίως. Εκείνη είπαμε, κάνει σαν τρελή αλλά εκείνος έχει τη μέθοδό του· την ομοιοπαθητική. Και γιατί αυτή έκανε έτσι; Γιατί επιβεβαίωνε την ταμπέλα που της είχανε βάλει. Ωστόσο, «αν βγάλεις την ταμπέλα που σου έχουν αποδώσει, η οποία σε κάνει να προσαρμοστείς σ’ αυτήν», αλλάζεις. Κι εδώ τα παιδιά έβαλαν ένα πολύ σοβαρό και αιώνιο θέμα. Από την άλλη, η αδελφή της Κατερίνας, η Μπιάνκα, εκείνη που την είχανε για καλή, εκείνη ήταν η προβληματική, εκείνη που τα είχε όλα, «η καλομαθημένη και η παραχαϊδεμένη. Έτσι είναι. Όσοι τα βρίσκουν όλα εύκολα γίνονται εγωιστές», «Δηλαδή οι δύσκολες ασκήσεις στη Φυσική μού μειώνουν τον εγωισμό;». Κι εδώ γελάμε. Ωραίος και έξυπνος συλλογισμός. Ερώτημα: είναι τυχαίο που η καλή Μπιάνκα είναι ξανθιά και η στρίγκλα Κατερίνα είναι μελαχρινή; Και μετά, όταν όλα αναποδογυρίζονται – ποια είναι η κακιά και ποια είναι η καλή;
Και τελευταίος έρχεται ο μελαγχολικός πρίγκιπας, τραγωδία, δηλαδή· «πάμε σε ιστορία με αίματα». «Πώς γίνεται να σκοτώσεις, ακόμη και αν χρειάζεται να εκδικηθείς;». Εδώ τίποτα δεν είναι καθαρό. «Να ζει κανείς ή να μη ζει;». Γιατί; Άμα δεν ζει, δίνει λύση στο πρόβλημα που έχει όταν ζει; Για άκου και αυτό: «Να αμφιβάλλεις, αν τ’ άστρα είναι φωτεινά. Να αμφιβάλλεις, αν ο ήλιος κινείται. Να αμφιβάλλεις, αν η αλήθεια είναι αλήθεια ή ψέμα. Μα ποτέ μην αμφιβάλλεις για την αγάπη μου». Υπάρχει «ερωτικό υπόβαθρο» λέει ο σερ Λόρενς Ολίβιε που έπαιξε τον ρόλο. Κι εκείνος, ο Άμλετ, τι κάνει μετά από τέτοια εξομολόγηση στην αγαπημένη του; Την οδηγεί στην τρέλα και στον θάνατο, αφού πρώτα της έχει σκοτώσει τον πατέρα και έχει κάνει κι άλλα. Σωστά ομίλησε ο πρίγκηψ: να αμφιβάλλω για όλα αιωνίως και διαρκώς σε present continuous tense· «Τι θα κάνουμε τελικά με την εργασία στη Λογοτεχνία;». Και με αυτό το ερώτημα αιωρούμενο σβήνουν τα φώτα.
Η εμπειρία ήταν θαυμάσια· τα παιδιά στο προσκήνιο, ο Σαίξπηρ στο παρασκήνιο. Η ιστορία του ανθρώπινου γένους, οι αιώνιες απορίες και οι σύγχρονοι προβληματισμοί: «Ήθελα να κάνω πράγματα που να απευθύνονται στο ευρύ κοινό αλλά που να κατορθώνουν ταυτόχρονα να κάνουν τον κόσμο να σκέφτεται» έλεγε ο Κένεθ Μπράνα, σαιξπηρικός, φανατικός σκηνοθέτης κι ηθοποιός (ή μήπως μετενσάρκωση του βάρδου;) και αυτό πέτυχε η Παπαϊωάννου και τα παιδιά της.
Η αυλαία έπεσε αλλά όλα είναι εκεί κι ο έρωτας λοξά και η ταυτότητα του ανθρώπου ευθέως, η συμπεριφορά, οι επιλογές και οι αποφάσεις του και η ζωή που φεύγει. Βιαστείτε, παιδιά, γατί «Life's but a walking shadow; / A poor player that struts and frets his hour upon the stage, / And then is heard no more. / It is a tale told by an idiot, full of sound and fury, signifying nothing!»λέει ο Μάκβεθ, και σεις πρέπει να το πάρετε αυτό το proficiency!!!
Αλλά μέχρι τότε, πάρτε τη μετάφραση:
«Σκιά πού διαβαίνει είν' η ζωή / άθλιος θεατρίνος που καρπώνεται χαραμίζοντας την ώρα του στη σκηνή / και πια δεν ξανακούγεται. / Μια ιστορία ιστορημένη απ' έναν ανόητο, γεμάτη θόρυβο κι οργή, δίχως κανένα νόημα».
Σημειώσεις
[1] Martha C. Nussbaum, Έρωτος γνώση, μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδόσεις Πατάκη, 2015
[2] Shakespeare, Les feux de l’ Envie, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδόσεις Εξάντας, 1993
[3] Martin Lings, The Secret of Shakespeare, μτφρ. Παναγιώτης Σουλτάνης, εκδόσεις Πεμπτουσία,1991
[1] Martha C. Nussbaum, Έρωτος γνώση, μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδόσεις Πατάκη, 2015
[2] Shakespeare, Les feux de l’ Envie, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδόσεις Εξάντας, 1993
[3] Martin Lings, The Secret of Shakespeare, μτφρ. Παναγιώτης Σουλτάνης, εκδόσεις Πεμπτουσία,1991
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου