Ανθούλα Δανιήλ
Δεν είναι η πρώτη φορά που η Τασούλα Καραγεωργίου εκδίδει μεταφρασμένο το έργο της Σαπφώς. Την πρώτη –μια εκτεταμένη επιλογή ποιημάτων της Σαπφώς– πραγματοποίησε από τις εκδ. Γαβριηλίδης το 2009 και, όπως έγραφε στο τότε προλογικό της σημείωμα, ήταν «ανταπόκριση στο έμμεσο ιδιότυπο κάλεσμα – σ’ εκείνο το παράξενο νεύμα που κάνουν τα ωραία κείμενα καλώντας σε περιπλάνηση στον γλυκόφωνο γλωσσικό τους κόσμο». Το νέο έργο μεταφρασμάτων της δέκατης Μούσας, κατά τον Πλάτωνα, ήρθε η ώρα να επανεμφανιστεί από τις εκδ. Κέδρος, εμπλουτισμένο με μεταφράσεις ποιημάτων της Σαπφώς που δεν περιλαμβάνονται στην προηγηθείσα έκδοση, αλλά και με νέα αποσπάσματα-θραύσματα του έργου της μεγάλης αρχαίας ποιήτριας που, τύχη αγαθή, ήρθαν στο φως μέσα από τα νέα παπυρικά ευρήματα. Η νέα έκδοση των ποιημάτων της Σαπφώς αποδεικνύει τη δυναμική και τη γοητεία που εξακολουθούν ακόμα να ασκούν τα λαμπρά επιτεύγματα του αρχαϊκού λυρισμού. Η αφοσιωμένη στη μελέτη και μετάφραση της Σαπφώς επί τριάντα και παραπάνω χρόνια Καραγεωργίου δεν ήταν δυνατόν να μην ανταποκριθεί στο νέο νεύμα και στο νέο κάλεσμα. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι το βιβλίο περιλαμβάνει όλα τα μεταφράσιμα σαπφικά ποιήματα, τα μέχρι σήμερα ευρεθέντα, και να σημειωθεί ότι η παρούσα έκδοση είναι η πρώτη ολοκληρωμένη μετάφραση σαπφικού έργου στη νέα ελληνική που πραγματοποιείται από γυναίκα.
Στον νέο Πρόλογό της η Καραγεωργίου μάς προειδοποιεί ότι ο μεταφραστής «οφείλει […] να λαμβάνει υπόψη την προγραμματική θέση της ίδιας της ποιήτριας, όπως αυτή έχει διατυπωθεί και σώζεται σε ένα απόσπασμα από τους Δειπνοσοφιστές του Αθήναιου»:
[την αβρότητα εγώ αγαπώ και σε μένα ο έρωτας
στου ήλιου το λάμπος και στην ομορφιά έχει δώσει μερίδιο]
ἔγω δὲ φίλημμ’ ἀβροσύναν, ]τοῦτο καί μοι
τὸ λά[μπρον ἔρος τὠελίω καὶ τὸ κά]λον
λέ[λ]ογχε.
Η παραπάνω προγραμματική διακήρυξη ταυτίζει την επιθυμία της αρχαίας και νέας ποιήτριας και δίνει το στίγμα «υπέρ του κάλλους του αρχαίου λυρισμού». Όσο για τις υπέροχες λέξεις της Σαπφώς, πολλές έχουν διαπλεύσει τους αιώνες και σαν ακέριο χρυσάφι, αλλιώς κατεργασμένο, έφτασαν ως εμάς. Λέξεις όπως: αλγεσίδωρος, ιόκολπος, ιμερόεις, τανύσφυρος παρθένος, βροδοπάχεες Χάριτες, γλυκύπικρον όρπετον αναδύονται από το σώμα των ποιημάτων προβάλλοντας μια απαίτηση για ιδιαίτερη ακουστική και οπτική εστίαση σε θέματα κρίσης, αισθητικής, εξωτερικής ή εσωτερικής, αλλά και διάθεσης ψυχικής.
Η μεταφράστρια δεν εξοβελίζει την αρχαία σαπφική λέξη από τη μετάφρασή της αλλά, συνυφαίνοντάς τη με την αντίστοιχη σημερινή, προσφέρει το παλιό σαν καινούριο, εντάσσοντάς το έτσι στη νεοελληνική ποιητική γλώσσα. Παραδειγματική είναι η λέξη «κάλος» –καλός– που σημαίνει όμορφος και ωραίος, με την οποία «η Σαπφώ δεν υμνεί απλώς την ομορφιά, αλλά δημιουργεί ένα […] κάλλιστο ποιητικό σύμπαν συντεθειμένο με “καλά ονόματα”, με όμορφες λέξεις δηλαδή. Η ανάδειξη αυτού του καλλίστου ποιητικού κόσμου είναι μια δέσμευση την οποία οφείλει να τηρεί κάθε μεταφραστική απόπειρα». Εξάλλου, όπως επισημαίνεται στον Πρόλογο, στον κόσμο της Σαπφώς η σύγκριση γίνεται πάντα ανάμεσα στο καλό και στο καλύτερο, κάτι που συνιστά «μια περήφανη διακήρυξη υπέρ της ευγένειας και της ποιότητας» του αιγαιακού πολιτισμού, ο οποίος αντιπαρατίθεται προς τον τρυφηλό βίο που επικρατεί στις απέναντι της Λέσβου ακτές της πλούσιας Λυδίας.
Το βιβλίο περιλαμβάνει Πρόλογο, όλα τα μεταφράσιμα –παλαιά και καινούργια– σαπφικά ποιήματα σε πρωτότυπο και σε μετάφραση, Σημειώσεις που συνοδεύουν αριθμημένα αποσπάσματα και ένα Επίμετρο με βιογραφικά της Σαπφώς και της μεταφράστριας. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο πίνακας περιεχομένων λειτουργεί και ως ευρετήριο των αποσπασμάτων της Σαπφώς.
Στον Πρόλογο η Καραγεωργίου αναφέρεται στο «δυσμετάφραστο της ποίησης» εν γένει και θέτει παράλληλα μια σειρά ερωτημάτων για το μεταφραστικό εγχείρημα, όπως το αν ο λόγος της Σαπφώς μπορεί να ακουστεί σήμερα χωρίς την υπόκρουση της λύρας. Στο κέντρο του ιδεολογικού και συναισθηματικού κόσμου της αρχαίας ποιήτριας τοποθετεί την εμβληματική φράση όττω τις έραται (το πιο όμορφο στον κόσμο είναι ό,τι περισσότερο αγαπάει ο καθένας), άποψη που η ποιήτρια-μεταφράστρια θεωρεί για την εποχή της Σαπφώς «αληθινή επανάσταση», καθώς σηματοδοτεί τη διεκδίκηση του δικαιώματος που έχουν τα συναισθήματα στην προσωπική επιλογή.
Στο ερώτημα για το ποιο είναι το νεοελληνικό ποιητικό ανάλογο της Σαπφώς, η μεταφράστρια θέτει πολλές παραμέτρους που αφορούν το γλωσσικό ύφος, τη γλωσσική επιλογή, τη μετρική μορφή, τον ρυθμό και πολλά άλλα, τα οποία μπορούν ή δεν μπορούν να μεταφέρουν την ποιητική ατμόσφαιρα μιας τόσο διαφορετικής και μακρινής εποχής.
Η μετάφραση παρακολουθεί με σεβασμό και με αδιάλειπτη συναισθηματική συμμετοχή το πρωτότυπο και πάντα στοχεύει στο να αναδείξει όλη την ένταση του σαπφικού συναισθήματος, μεταφερμένη φυσικά και αβίαστα στη νεοελληνική ποιητική γλώσσα. Παραθέτουμε ένα μικρό δείγμα από το επιθαλάμιο LP30:
όλη τη νύκτα ξάγρυπνα τα νέα κορίτσια
τον έρωτά σου ας τραγουδούν
και της καλής σου
με τα στήθη που μοσχοβολούν·
ξύπνα λοιπόν τώρα κι εσύ και στην παρέα
των νεαρών συντρόφων σου έλα·
όλοι μαζί πιο λίγον ύπνο να ’χουμε
κι απ’ τ’ αηδονιού του λάλου.
Η νέα έκδοση των ποιημάτων της Σαπφώς αποδεικνύει τη δυναμική και τη γοητεία που εξακολουθούν ακόμα να ασκούν τα λαμπρά επιτεύγματα του αρχαϊκού λυρισμού.
Το νυφιάτικο αυτό τραγούδι της Σαπφώς εύλογα ανακαλεί το νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι του γάμου «Τώρα τα πουλιά, τώρα τα χελιδόνια,/ τώρα οι πέρδικες συχνολαλούν και λένε,/ – Ξύπνα, αφέντη μου, ξύπνα, καλέ μ’ αφέντη,/ ξύπνα, αγκάλιασε κορμί κυπαρισσένιο/ κι άσπρονε λαιμό…». Τις αναλογίες αυτές της σαπφικής ποίησης με το δημοτικό τραγούδι, που αφορούν κοινά γλωσσικά στοιχεία (κοινές λέξεις ή στερεότυπες εκφράσεις), καθώς και ομόλογα ποιητικά μοτίβα, επισημαίνει και αναδεικνύει η Καραγεωργίου στις Σημειώσεις του βιβλίου.
Στο ποίημα 16, όπου και το περίφημο όττω τις έραται, η έρευνα της Καραγεωργίου θα βρει τη σύνδεση της προγραμματικής ιδέας του στίχου με παλαιότερα λαϊκά δημοτικά τραγούδια, επισημαίνοντας παράλληλα ότι η Σαπφώ σφραγίζει τη λαϊκή παράδοση με το προσωπικό της στοιχείο, που συνίσταται στο ότι το λυρικό εγώ υποστηρίζει με πάθος τις προσωπικές επιλογές του ατόμου αντιπαραθέτοντας στη βία του πολέμου τον έρωτα. Αλλά και η ψυχοπαθολογία του ερωτικού πάθους θα συναντήσει ανάλογες γεμάτες από συναισθηματική ένταση περιγραφές στα δημοτικά τραγούδια:
Αχ, πώς σπαράζει τώρα/ μέσα στα στήθη μου η καρδιά…
Το σώμα μου όλο ιδρώνει·/ ριγώ και τρέμω σύγκορμη…
λέει η Σαπφώ. Και το δημοτικό τραγούδι:
Όντας σ’ ακούω, λαχταρώ, όντας σε βλέπω τρέμω
πέφτω στη γη, λιγοθυμώ, πουλάκι μου, δεν κρένω
Θα διακρίνει ακόμα τα ποιήματα ποιητικής, θα επισημάνει εικόνες, θραύσματα και αποκαταστάσεις, παινέματα παραδοσιακά που μοιάζουν σαπφικά, νανουρίσματα, τραγούδια ερωτικής απουσίας.
Ας σταματήσουμε για λίγο στο τραγούδι του Τιθωνού, ένα από τα τρία καινούργια σαπφικά ποιήματα. Πρόκειται για ένα πολύστιχο, για τα δεδομένα της σαπφικής ποίησης, ποίημα, το οποίο αποκαταστάθηκε όταν το ήμισυ που βρέθηκε σε παπυρικό σπάραγμα του 20ού αι. ενώθηκε με το άλλο του μισό, που ανακαλύφθηκε τον 21ο αιώνα. Η Καραγεωργίου το μετέφρασε αναδεικνύοντας μια άλλη διάσταση της σαπφικής ποίησης: ύμνο στα νιάτα και θρήνο για τη φθορά του σώματος και της μορφής. Το παραθέτουμε ολόκληρο στη μετάφραση, που είναι στιχουργημένη σε εύρυθμους μετρικούς αναπαίστους:
Εσείς πρέπει, κορίτσια, να χαίρεστε
των εξαίσιων Μουσών τ’ ανθοστόλιστα δώρα
κι ακόμα, τους καθάριους ηδύφωνους ήχους της λύρας·
γιατί εμένα το γήρας αφάνισε πια τ’ απαλό μου το δέρμα
και τα μαύρα μαλλιά μου κατάλευκα γίναν·
η ψυχή μου βαραίνει ολοένα,
και τα πόδια μου δεν με βαστούνε,
τα ανάλαφρα κάποτε
που χορεύαν ανέμελα σαν μικρά ελαφάκια·
κι αν συνέχεια θρηνώ και στενάζω γι’ αυτά,
τι μπορώ είν’ αλήθεια να κάνω;
αφού αδύνατον είναι, ανθρώπινο πλάσμα
να ζήσει χωρίς να γερνάει.
Κι η ροδόχερη Αυγή –καθώς λένε οι μύθοι–
τον θνητό Τιθωνό ερωτεύτηκε,
και τον πήρε μαζί της στα πέρατα,
ως τις άκρες της γης
να ’ναι νέος για πάντα και όμορφος·
μα κι αυτόν, με τα χρόνια,
τα λευκά γηρατειά τον επήραν
κι ας κοιμόταν στην κλίνη με μια αθάνατη πλάι του.
Στο βιβλίο περιλαμβάνονται 192 ποιήματα, τρία νέα και άλλα τρία από άλλες εκδόσεις. Στο εξώφυλλο του βιβλίου η Σαπφώ, έργο του γλύπτη Θεόδωρου Παπαγιάννη. Δεν είναι υπερβολή αν πούμε πως το βιβλίο είναι κόσμημα και ως υλικό και ως περιεχόμενο. Συνολικά η έκδοση συνιστά τιμή στη μεγάλη ποιήτρια του αρχαϊκού λυρισμού τόσο με την εξαιρετικά επιμελημένη έκδοση από τον Κέδρο, όσο και με τη φροντισμένη ποιητική μετάφραση, που επιτυγχάνει τον στόχο να εντάξει το σαπφικό πάθος στη νεοελληνική ποιητική γλώσσα.
Τα ποιήματα
Σαπφώ
Πρόλογος – Μετάφραση – Σημειώσεις: Τασούλα Καραγεωργίου
Κέδρος
σ. 200
ISBN: 978-960-04-5289-1
Τιμή: 22,00€
Ανθούλα Δανιήλ, δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας, μέλος της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών και μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων
https://diastixo.gr/kritikes/poihsh/19210-sapfo-poihmata
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου