Το γεγονός ότι ο Πικάσο επηρεάστηκε από τον Ελ Γκρέκο ήταν από παλιότερα γνωστό ως αίσθηση και λιγότερο ως τεκμηριωμένη άποψη. Οι εκθέσεις που οργάνωσαν το Kunstmuseum της Βασιλείας Picasso – El Greco (2022) και το Μουσείο του Prado της Μαδρίτης Picasso, El Greco y el cubismo analítico (2023) ανέδειξαν το ζήτημα και παρουσίασαν τη σχετική τεκμηρίωση. Ήδη το Metroplitan Museum της Νέας Υόρκης, αποδεχόμενο την άποψη αυτή, εκθέτει τα έργα των δύο καλλιτεχνών στην ίδια αίθουσα.
Ο Πικάσο επηρεάστηκε από το έργο του Ελ Γκρέκο ήδη από τα πρώτα χρόνια της νιότης του, όταν ανίχνευε τα μονοπάτια μιας δημιουργικής πορείας που διήρκεσε τρία τέταρτα του αιώνα, μέχρι το τέλος της ζωής του, όταν επιχειρούσε (κάνοντας ίσως απολογισμό ή προβαίνοντας σε αναμέτρηση) να επικοινωνήσει με τους μεγάλους προπάτορές του. Ο νεαρός Ανδαλουσιανός (γεννήθηκε στη Μάλαγα της Ισπανίας το 1881) γνώρισε και σπούδασε τη ζωγραφική του Κρητικού, ενός ζωγράφου ακόμη παραγνωρισμένου –που ο ακαδημαϊσμός και ο ιδεαλισμός που προηγήθηκε είχε επιβαρύνει την τέχνη του με παρεξηγήσεις και παρανοήσεις– και ο οποίος μόλις έβγαινε από τη σκιά της ιστορικής λήθης. Ίσως αυτό να ήταν το γεγονός που προκάλεσε το ενδιαφέρον του. H πρώτη φορά που ήρθε σε επαφή με το έργο του Ελ Γκρέκο ήταν στο Μουσείο Prado, τον Απρίλιο ή τις αρχές Μαΐου του 1895, όταν η οικογένειά του, καθ’ οδόν από τη Λα Κορούνια προς τη Μάλαγα, διέκοψε το ταξίδι της για μια ημερήσια διαμονή στη Μαδρίτη. Ο πατέρας του, Don José Ruiz, ένας ακαδημαϊκός ζωγράφος, τον πήρε για μια σύντομη επίσκεψη στο Prado. Αυτό έδωσε την ευκαιρία στο δεκατετράχρονο παιδί να κάνει δύο μικρά σκίτσα. Η δεύτερη φορά ήταν πιο αποφασιστική. Σπουδαστής πια της Real Academia de Bellas Artes (1897-1898), για να αποφεύγει την ανέμπνευστη διδασκαλία των καθηγητών του, σύχναζε στο Prado και πραγματοποιούσε επισκέψεις στο Τολέδο. Εκεί αντέγραφε έργα του Ελ Γκρέκο, κάτι που την εποχή εκείνη θεωρούνταν σκανδαλώδες. Μάλιστα, ο πατέρας του, βλέποντας τα αντίγραφα αυτά, αντιδρούσε λέγοντας ότι «ο δρόμος που ακολουθεί είναι λάθος». Η τρίτη φορά ήταν με την ευκαιρία μιας επίσκεψής του στη Μαδρίτη τον χειμώνα και την άνοιξη του 1901.
Ενώ ο Ελ Γκρέκο ήταν ακόμη αντικείμενο περιφρόνησης από τους συντηρητικούς καλλιτεχνικούς κύκλους, η φήμη του είχε αρχίσει να μεγαλώνει με πρωτοστάτη τον Cossío, που το 1908 δημοσίευσε την πρώτη μονογραφία για τον ζωγράφο. Το 1902 ο Ελ Γκρέκο εισάγεται στο πάνθεον των Ισπανών ζωγράφων με την έκθεση που του διοργάνωσε το Prado. Η πρώτη παραμονή του Πικάσο στη Μαδρίτη συνέπεσε με την τελική φάση της επίσημης αναγνώρισης του Ελ Γκρέκο. Αρκετές φορές έκανε το προσκύνημα στο Τολέδο για να αποτίσει φόρο τιμής στην Ταφή του κόμητος Οργκάθ, που βρίσκεται στη μικρή εκκλησία του Santo Tomé. Έκτοτε, ο Ελ Γκρέκο υπήρξε αδιάλειπτο σημείο αναφοράς στην πικασική εικαστική παρακαταθήκη. Η γοητεία του νεαρού καλλιτέχνη με τους άλλους δύο γίγαντες της ισπανικής ζωγραφικής (Velázquez και Goya) περιορίστηκε σε μια περισσότερο συμβατική σχέση. Μια σελίδα σχεδίου περιέχει την αρχέγονη επίκληση για έμπνευση όχι στη Μούσα, αλλά στα πατρογονικά σημεία αναφοράς του: «El Greco, Velázquez inspirarme» (1898-1899).
Κατά τη διάρκεια της δεύτερης διαμονής του στην ισπανική πρωτεύουσα, ο Πικάσο παρήγαγε μια σειρά από σκίτσα με καρικατούρες του Ελ Γκρέκο. Σ’ ένα απ’ αυτά (του 1899), η ταυτοποίησή του με τον Κρητικό ήταν ιδιαίτερα ισχυρή. Σημειώνοντας στη σελίδα τις λέξεις «Yo, el Greco», ο Πικάσο απέτιε τιμή σε έναν αμφισβητούμενο, την εποχή εκείνη, ζωγράφο, κηρύσσοντας τον εαυτό του νόμιμο κληρονόμο του.
Η επίδραση του Ελ Γκρέκο δεν περιορίστηκε μόνο στο να γονιμοποιήσει τα πρώτα βήματα του Πικάσο, αλλά τον ακολούθησε σε ολόκληρη τη ζωή του, εμπνέοντας την πρωτεϊκή και ακατάπαυστη καλλιτεχνική του δημιουργία.
Τον καιρό του κυβισμού, ο διάλογος του Πικάσο με τον Ελ Γκρέκο υπήρξε το αντικείμενο σημαντικής συζήτησης σε σχέση με τη γέννηση των Δεσποινίδων της Αβινιόν (Μ.Ο.Μ.Α., Νέα Υόρκη). Σχετικά πρόσφατα (το 1987), προτάθηκε ως πηγή του ανωτέρω πίνακα η Αποκάλυψη του Ιωάννη (Metropolitan Museum, Νέα Υόρκη). Από άποψη τυπικών συγγενειών, τα δύο έργα έχουν παρόμοιους εικονιστικούς τύπους και στάσεις, όπως την τριγωνική είσοδο της ζωγραφικής επιφάνειας, τη γωνιακή αναπαράσταση των κουρτινών και τη σφιχτή συμπίεση του εικαστικού πεδίου. Κυρίως, όμως, υπάρχει αδιαμφισβήτητη πραγματολογική σύνδεση, καθώς το 1907 το έργο του Ελ Γκρέκο ήταν στο Παρίσι, στην κατοικία του Zuloaga, φίλου και συμπατριώτη του Πικάσο.
Το καλοκαίρι του 1909, κατά τη διαμονή του Πικάσο στην Horta d’ Ebro με την τότε σύντροφό του Fernande Olivier, ο Πικάσο ενημέρωνε τους Αμερικανούς πάτρονές του Gertrude και Leo Stein ότι σκόπευε να επισκεφθεί τη Μαδρίτη και το Τολέδο, καθώς από πολύ καιρό είχε επιθυμήσει να ξαναδεί έργα του Ελ Γκρέκο. Αν και το ταξίδι αυτό τελικά δεν πραγματοποιήθηκε, η επιστολή δείχνει το διαρκές ενδιαφέρον του Πικάσο για τον Ελ Γκρέκο κατά την κυβιστική του περίοδο.
Ο κριτικός Gustave Coquiot, ο οποίος οργάνωσε την πρώτη έκθεση του Πικάσο στην γκαλερί Vollard το 1901, ήταν ο πρώτος που συνέδεσε τη γαλάζια περίοδο με τον Ελ Γκρέκο. Μνημόνευσε δε τον έρωτα του Ισπανού με τον Έλληνα και τη συνήθειά του να γεμίζει τους τοίχους του ατελιέ του με φωτογραφίες από πίνακες του δεύτερου. Η γαλάζια περίοδος, με τις μανιεριστικά επιμήκεις, αποπνευματοποιημένες και σχεδόν μονοχρωματικές φιγούρες, με τα βαριά γαλάζια και τα κρεμώδη λευκά, άρχισε ύστερα από την τραυματική εμπειρία της αυτοκτονίας του στενού του φίλου Carles Casagemas τον Φεβρουάριο του 1901, μετά την απέλπιδα και άκαρπη προσπάθεια να κατακτήσει ένα κορίτσι. Στον πίνακα Ανάμνηση (Ταφή του Casagemas), που εκτίθεται στο Musée d’Art Moderne de la Ville de Paris, απεικονίζει έναν αστερισμό γυμνών γυναικών, από τις οποίες η μια, με γυρισμένη την πλάτη στον θεατή, επιχειρεί να συγκρατήσει την ψυχή του νεκρού φίλου του, που τη μεταφέρει ένα λευκό άλογο στον ουρανό, με μνήμες από την Ταφή του κόμητος Οργκάθ του Ελ Γκρέκο. Πρόκειται για μια Ανάληψη, σίγουρα, αλλά για μια βλάσφημη Ανάληψη.
Έτσι άρχισε ο διαρκής αυτός διάλογος. Η επίδραση του Ελ Γκρέκο, όμως, δεν περιορίστηκε μόνο στο να γονιμοποιήσει τα πρώτα βήματα του Πικάσο, αλλά τον ακολούθησε σε ολόκληρη τη ζωή του, εμπνέοντας την πρωτεϊκή και ακατάπαυστη καλλιτεχνική του δημιουργία.
Ο Τσιανγκ-Σενγκ Κούο είναι Ταϊβανέζος συγγραφέας, από τους σημαντικότερους της νέας γενιάς, με πολυάριθμα βραβεία για τα μυθιστορήματα, τα δοκίμια και τα θεατρικά κείμενά του. Κατέχει διδακτορικό θεατρικής γραφής από το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Εργάζεται ως καθηγητής δημιουργικής γραφής στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Ταϊπέι. Το μυθιστόρημά του Ο χορδιστής του πιάνου τιμήθηκε με τα σημαντικότερα βραβεία στην Ταϊβάν (Taipei Book Fair Award, Openbook Award, Taiwan Literature Award, United Daily Literature Award) και έχει ήδη μεταφραστεί σε δέκα γλώσσες. Η κυκλοφορία του στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Βακχικόν, σε μετάφραση της Βίκυς Πορφυρίδου, μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη.
Ο χορδιστής του πιάνου, έχοντας ήδη κερδίσει σημαντικά βραβεία και έχοντας μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες, κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά. Ποιες είναι οι σκέψεις σας για τη νέα αυτή μετάφραση;
Μοιάζει με ένα απίστευτο ταξίδι. Γράφω εδώ και περισσότερες από τρεις δεκαετίες και πάει καιρός που έπαψα πια να σκέφτομαι τη φήμη ή την όποια υλική επιβράβευση. Κι όμως, η προσοχή που έλαβε Ο χορδιστής του πιάνου έφερε στον δρόμο μου πολλές ευχάριστες εκπλήξεις, κυρίως επειδή αυτή τη φορά ανοίχτηκαν εμπρός μου νέα μονοπάτια. Είναι μια ιστορία για τη μουσική και την απώλεια, δίχως εντυπωσιακά θέματα ή μια συναρπαστική πλοκή. Είναι ένα έργο ήσυχο και στοχαστικό. Ωστόσο, τα δικαιώματά του έχουν πωληθεί σε είκοσι μία χώρες μέχρι στιγμής. Μου φαίνεται απίστευτο. Έλαβα μόλις το αντίτυπο της ελληνικής έκδοσης και το εξώφυλλο είναι υπέροχο. Μόνο να μπορούσα να διαβάσω ελληνικά – θα ένιωθα ακόμα πιο φανταστικά! Η εκδότριά μου στην Ταιβάν συνάντησε πρόσφατα, στην Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης, τον εκδότη μου στην Ελλάδα, κι έτσι έμαθα ότι η ελληνική έκδοση του βιβλίου έλαβε λαμπρή υποδοχή στη χώρα σας. Θα ήθελα να εκφράσω και εδώ την ευγνωμοσύνη μου στον Έλληνα εκδότη μου.
Θέλετε να μοιραστείτε μαζί μας ένα-δυο πράγματα για τον πυρήνα της ιστορίας του βιβλίου;
Η ιστορία αυτή είναι γεμάτη ανθρώπινες επιθυμίες και μοναξιά. Το πιάνο προσφέρει την τέλεια μεταφορά για τα θέματα που ήθελα να εξερευνήσω. Εδώ και αιώνες, το θεωρούμε κάτι παραπάνω από ένα απλό όργανο φτιαγμένο από ξύλο και ατσάλι. Προβάλλει πολλά ανθρώπινα όνειρα και εσωκλείει το κυνήγι της ομορφιάς και της τελειότητας. Ωστόσο, υπάρχει κάτι που πολύ συχνά παραβλέπουμε. Κανένα πιάνο δεν είναι τέλειο, γιατί η τονικότητά του δεν είναι ποτέ ακριβής. Χωρίς έναν χορδιστή, ακόμα και οι καλύτεροι πιανίστες δεν μπορούν να φέρουν εις πέρας μία συναυλία τους. Το πιάνο, ο χορδιστής και ο πιανίστας σχηματίζουν μία περίπλοκη τριγωνική σχέση, την οποία βρίσκω πολύ μυστηριώδη και συγκινητική.
Μία ιστορία που χτυπά τις χορδές του πιάνου, όπως και εκείνες της καρδιάς, για διάφορες χαμένες αγάπες. Από πού προέκυψε αυτή η έμπνευση;
Η ιδέα δεν ήταν κάτι που ήρθε ξαφνικά, σαν αστραπή. Στην πραγματικότητα, υπήρξε μια μεγάλη περίοδος αναμονής. Η πρώτη φορά που μίλησα μ’ έναν χορδιστή πιάνου ήταν πριν από περίπου είκοσι χρόνια. Τα λόγια του με σαγήνευσαν και μου κίνησαν το ενδιαφέρον. Όμως δεν έχω κάνει ποτέ στη ζωή μου μαθήματα πιάνου. Δεν ακολούθησα εκείνη τη διαίσθησή μου και σχεδόν το ξέχασα. Ώσπου, λίγα χρόνια πριν, καθώς φρόντιζα τον άρρωστο πατέρα μου και συνειδητοποίησα πως δεν μας είχε απομείνει πολύς χρόνος, κατάλαβα τι ήταν αυτό που μου ασκούσε έλξη στο πιάνο. Το ότι δεν ήταν τέλειο. Η μοίρα όλων των παρατημένων και κατεστραμμένων πιάνων. Όλες εκείνες οι μουσικές νότες που έβγαιναν από τα πλήκτρα τους και έπειτα χάνονταν.
Το πιάνο, ο χορδιστής και ο πιανίστας σχηματίζουν μία περίπλοκη τριγωνική σχέση, την οποία βρίσκω πολύ μυστηριώδη και συγκινητική.
Ασχολείστε με τη συγγραφή διδάσκοντας και γράφοντας. Δάσκαλος και συγγραφέας, λοιπόν. Πώς επηρεάζει η μία ιδιότητά σας την άλλη;
Βοήθησα στη δημιουργία του πρώτου προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών στη δημιουργική γραφή στην Ταιβάν και αφιέρωσα δέκα χρόνια στη διδασκαλία, αφήνοντας στην άκρη τη συγγραφή. Χαίρομαι πολύ που οι προσπάθειές μου έκαναν περισσότερους ανθρώπους να καταλάβουν ότι η συγγραφή δεν είναι ούτε ελεύθερη σκέψη ούτε απλώς ένα χόμπι. Είναι ένα επάγγελμα, που απαιτεί υψηλό επίπεδο αυτοπειθαρχίας και συνεχές διάβασμα. Ως διδάσκων, είμαι αναγκασμένος να ξαναδιαβάσω πολλά κλασικά έργα, κάτι που βρίσκω ιδιαίτερα βοηθητικό για τη συγγραφή των δικών μου βιβλίων. Ως συγγραφέας, νιώθω την ανάγκη να επιδείξω τα όσα διδάσκω. Το μόνο πρόβλημα είναι ότι μπορώ να γράφω μόνο κατά την περίοδο των καλοκαιρινών διακοπών και όταν βρίσκομαι σε εκπαιδευτική άδεια.
Τι πιστεύετε ότι είναι αυτό που κάνει μια ιστορία καλή; Και γιατί θεωρείτε ότι το αναγνωστικό κοινό υποδέχτηκε τόσο θερμά τον Χορδιστή του πιάνου;
Μια καλή ιστορία χρειάζεται αυθεντικότητα. Πρέπει να διεισδύει σε κάτι που μπορεί κανείς να αναγνωρίσει αλλά δεν μιλάει γι’ αυτό, ακόμα κι αν πρόκειται για κάτι πλασματικό. Μια ιστορία δεν είναι το ίδιο με μια πλοκή. Μια καλή ιστορία προσφέρει στους ανθρώπους –συγγραφείς και αναγνώστες το ίδιο– μία νέα οπτική για την ίδια τους τη ζωή. Μια πλοκή μπορεί κανείς να τη δανειστεί από άλλα έργα, όμως μια καλή ιστορία μπορεί να την αφηγηθεί μόνο εκείνη η μία, συγκεκριμένη φωνή. Δεν προσπαθώ να καταλάβω γιατί έτυχε θερμής υποδοχής Ο χορδιστής του πιάνου, διότι κάτι τέτοιο δεν θα βοηθούσε το μελλοντικό μου γράψιμο. Το επόμενο βιβλίο μου πρέπει να είναι ένα ακόμα μοναχικό ταξίδι στην ερημιά. Ωστόσο, είμαι πραγματικά ευγνώμων σε εκείνους τους αναγνώστες που νοιάζονται ακόμη για τη λογοτεχνία και πιστεύουν ότι είναι σημαντική. Ίσως βρίσκουν ότι το βιβλίο μου ενισχύει αυτή τους την πεποίθηση…
Αν σας ρωτούσε κανείς «Γιατί γράφεις; Τι σημαίνει για σένα η συγγραφή;» τι θα του απαντούσατε;
Για μένα, το γράψιμο είναι κάτι το απελευθερωτικό. Μου επιτρέπει να εστιάζω στη ζωή και αποκλείει τους άχρηστους θορύβους από αυτήν. Η συγγραφή είναι ανάμνηση. Νομίζουμε πως θυμόμαστε κάτι από τη ζωή μας. Αλλά βρίσκω αυτή την ιδέα εσφαλμένη. Τον περισσότερο καιρό, προβάλλουμε απλώς κάποιες στιγμές μας έχοντας έναν συγκεκριμένο σκοπό και αυτό το ονομάζουμε «Θυμάμαι…». Αλλά ο πραγματικός τρόπος να θυμηθεί κανείς είναι μία παράκαμψη και απαιτεί υπομονή.
Πότε είστε έτοιμος να γράψετε μια νέα ιστορία; Μόλις έχετε την ιδέα ή όταν όλα τα κομμάτια πάρουν τη σωστή τους θέση;
Το περασμένο φθινόπωρο πέθανε ο πατέρας μου και πέρασα ένα πολύ δύσκολο διάστημα, καθώς ήμουν το μόνο παιδί του που τον φρόντιζε τα τελευταία δέκα χρόνια. Όλες οι ανησυχίες, οι λύπες, η οικειότητα, η αποξένωση… Ακόμη το επεξεργάζομαι. Όπως προανέφερα, έχω υπομονή. Δεν βιάζομαι να ξεκινήσω ένα νέο εγχείρημα· αντιθέτως, περιμένω μέχρι να με βρει αυτό.
Μετάφραση από τα αγγλικά: Βίκυ Πορφυρίδου
Ο χορδιστής του πιάνου Τσιανγκ-Σενγκ Κούο μετάφραση: Βίκυ Πορφυρίδου Βακχικόν 138 σελ. ISBN 978-618-231-110-3 Τιμή €12,72
Μίλτος Παντελιάς, «…και φοβόμουν και άκουα τα σπουργίτια…», ακρυλικό και μολύβι σε χαρτί, 65x36 εκ., 2006
Ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943) και η Πηνελόπη Δέλτα (1874-1941) είχαν συνδεθεί με μακρά φιλία. Θαυμάστρια του έργου του, η Δέλτα προμηθευόταν ανελλιπώς κάθε καινούρια έκδοση των βιβλίων του.Ο Δωδεκάλογος του ΓύφτουκαιΗ Φλογέρα του Βασιλιά, βιβλία οραματικά για τον οικουμενικό προορισμό του ελληνισμού, ήταν από τα αγαπημένα της. Η στοχοθεσία τους, εξάλλου, συνέπιπτε με τα δικά της πατριωτικά πρότυπα για τις τύχες του ελληνισμού.
Όταν κυκλοφορήθηκε Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου, το 1907, η Πηνελόπη Δέλτα θέλησε αμέσως να τον προμηθευτεί και απευθύνθηκε στον φίλο και συνοδοιπόρο του Παλαμά, τον Αλέξανδρο Πάλλη (1851-1935), από τα πρωτοπαλίκαρα του δημοτικισμού, σε μια εποχή που το γλωσσικό κίνημα είχε αρχίσει να εξαπλώνεται και να αποκτά οπαδούς. Η Δέλτα τον καιρό εκείνον βρισκόταν στη Γερμανία, στη Φρανκφούρτη, όπου είχε μετακομίσει η οικογένειά της για το διάστημα 1906-1913. Γνωρίζοντας δε τη σχέση Παλαμά-Πάλλη δεν απευθύνθηκε στον ποιητή, προφανώς για λόγους διακριτικότητας, αλλά στον Πάλλη, με την προοπτική να εξασφαλίσει γι’ αυτήν έναν τόμο. Ο Πάλλης ενημέρωσε τον Παλαμά και εκείνος ταχυδρόμησε ένα αντίτυπο με αφιέρωση προς τη φίλη του, χωρίς όμως να γνωρίζει ότι η Δέλτα είχε αποστείλει μία λίρα ως αντίτιμο – ο Πάλλης λησμόνησε να τον πληροφορήσει γι’ αυτό. Όταν το έμαθε ο Παλαμάς, αισθάνθηκε αμήχανα και στις 2/15 Αυγούστου του 1907 έγραψε στη Δέλτα επιστολή, στην οποία, εκφράζοντας τη λύπη του, της επισήμαινε την παρανόηση και της εξηγούσε τι ακριβώς είχε συμβεί. Μάλιστα, για να αποκαταστήσει τα πράγματα, της απέστειλε βιβλία του (δύο τόμους της Τρισεύγενης και ένα αντίτυπο επιπλέον του Δωδεκάλογου), πράγμα που κοινοποίησε με επιστολή του (στις 13-6-1907) και στον Πάλλη, γράφοντάς του ότι του φαινόταν άκομψο (ο ίδιος χρησιμοποιεί τη λέξη «αστείο») να επιστραφεί η λίρα στη Δέλτα από την ίδια οδό, δηλαδή μέσω του Πάλλη.
Η Δέλτα, σχεδόν αμέσως μετά τη λήψη της επιστολής και την παραλαβή των βιβλίων, συνέταξε και ταχυδρόμησε το γράμμα, το οποίο δημοσιεύουμε στη συνέχεια. Με αυτό λύνεται η παρανόηση, η αποστολέας εξηγεί γιατί απευθύνθηκε στον Πάλλη και βρίσκει την ευκαιρία αφενός να ευχαριστήσει τον ποιητή για την ευγενική προσφορά του και αφετέρου να του εκφράσει τον θαυμασμό της για το έργο του, το οποίο γνώριζε όντως καλά. Παράλληλα, μεταξύ άλλων, διατυπώνει τις απόψεις της για τη δημοτική γλώσσα και τις προσπάθειες που κατέβαλλε ώστε να πείσει και άλλους για τη σημασία της επικράτησής της.
Σημειώνουμε ότι η γνωριμία της και η αλληλογραφία της με τον Παλαμά, τον Εφταλιώτη και τον Πάλλη, για να αναφερθούμε μόνο σε αυτούς που μνημονεύονται στην εν λόγω επιστολή, οφειλόταν στον Ίωνα Δραγούμη, παλαιό γνώριμό της από την Αλεξάνδρεια, ο οποίος την επηρέασε στις γλωσσικές προτιμήσεις της. Αλλά και ο Στέφανος Δέλτας, επίσης, ο σύζυγός της, ήταν και αυτός οπαδός της δημοτικής.
Η δημοσιευόμενη επιστολή απόκειται στο Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, μαζί με άλλες, εκδεδομένες αλλά και ανέκδοτες, επιστολές της Δέλτα προς τον ποιητή, τις οποίες επεξεργαζόμαστε προς δημοσίευση εν ευθέτω χρόνω.
Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ
Frankfurt a/M.1 - Liebigstrasse 6
8/21/VIII/07
Kύριε Παλαμά
Το γράμμα σας της 2/152 έλαβα προ ολίγου καθώς και τα βιβλία σας για τα οποία πολύ σας ευχαριστώ· λυπούμαι ότι στάθηκα αιτία να στενοχωρεθήτε, αλλ’ όταν έστειλα τα χρήματα και την παραγγελία στον Κύριο Πάλλη3 δεν είχα λάβει ακόμη το βιβλίο σας με τα λίγα λόγια που εγράψατε απάνω στο πρώτο φύλλο,4 ειδεμή δε θα σας έστελλα τα χρήματα και θα σας ευχαριστούσα μόνο με όλη μου την καρδιά για το ωραιότατο βιβλίο σας. Αν όμως αυτό στάθηκε αιτία να μου γράψετε το γράμμα που έλαβα σήμερα, δεν λυπούμαι καθόλου για την παρεννόηση, απ’ εναντίας χαίρομαι πολύ που μ’ έτυχε τώρα περίσταση να σας πω πόσο θαυμάζω και αγαπώ τα βιβλία σας· τα έχω όλα, τα διάβασα όλα μ’ ενθουσιασμό από την πρώτη ώς την τελευταία γραμμή, μ’ έλειπε μόνο ο Δωδεκάλογος, και μόλις έμαθα πως τυπώθηκε έγραψα του Κου Πάλλη να μου τον / στείλη με την ιδέα πως είχε ο ίδιος μερικά αντίτυπα· βλέπετε πως ήταν παρεννόηση από την αρχή· αλλ’ ούτε έπρεπε να στεναχωρεθήτε, ούτε ήταν «ακριβοπληρωμένο» όπως γράφετε· βρίσκω ότι είνε ντροπή σε μας να γίνεται το αντίθετο αφ’ ό,τι γίνεται σ’ όλα τ’ άλλα μέρη του κόσμου, δηλαδή (καθώς έγραφε ο Εφταλιώτης στον πρόλογο ενός βιβλίου του) να πληρώνη ο συγγραφεύς για να διαβάζουν άλλοι τα έργα του. Ευχαριστώ πολύ για τους δύο τόμους της Τρισεύγενης (που είνε αριστούργημα),5 θέλω να τους στείλω σε δύο μισογυρισμένους καθαρεύοντες, και δεν νομίζω να μπορέσω να εύρω τίποτε ωραιότερο που θα τους έπειθε περισσότερο·6 άλλωστε έκαμα ήδη το πείραμα με το ίδιο βιβλίο και επέτυχα. – Θέλω να σας ευχαριστήσω και για το βιβλίο του υιού σας7 που έλαβα προ ολίγων ημερών. Τον γνώριζα ήδη ως ποιητή από διάφορα ποιήματα δικά του που είδα στον Νουμά. «He is a chip of the old log»8 θα έλεγε ο Fox, νωρίς άρχισε. Έμαθα πως πηγαίνει στο εξωτερικό να σπουδάση,9 του εύχομαι / να επιτύχη σ’ όλα αλλά να μην αφήση ποτέ την ποίηση, θα ήταν κρίμα! Ο άνδρας μου και εγώ τον ευχαριστούμε πολύ για τους δυο τόμους10 που μας έστειλε.
Ελπίζω να μην αργήσουν να δημοσιευθούν τα βιβλία σας που αναγγέλλετε στο πρώτο φύλλο του Δωδεκαλόγου ως «έργα που μπορεί να βγούνε αργότερα».11 Οι θαυμασταί σας τα περιμένουν με ανυπομονησία.
Όλως φιλικώς
Π. Σ. Δέλτα
Θεοδόσης Πυλαρινός: Ομότιμος Καθηγητής Ιονίου Πανεπιστημίου
[1] Frankfurt a/M. = Frankfurt am Main.
[2] To γράμμα αυτό του ποιητή έχει δημοσιευτεί στους τόμους: Παλαμάς, Κωστής (1975). Αλληλογραφία, τ. 1 (1875-1915). Επιμ. Κ. Γ. Κασίνης. Αθήνα: Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 134-135, και νωρίτερα, το 1956, στην Αλληλογραφία της Π. Σ. Δέλτα 1906-1940. Επιμ. Ξ. Λευκοπαρίδης. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 20-21.
[3] Ο Αλέξανδρος Πάλλης υπήρξε, κατά τη μαρτυρία του Παλαμά, ο παρακινητής του, ώστε να προχωρήσει στην έκδοση του Δωδεκάλογου του Γύφτου. Στον «Πρόλογό» του, μάλιστα, στο έργο αυτό αναφέρει ευγνωμόνως τα εξής: «[…] κι ανίσως δε με παρακινούσε για το τύπωμα του Δωδεκάλογου του Γύφτου από κάποια του κομμάτια που φανήκανε στο Νουμά, ένας μεγάλος της εθνικής προκοπής και των γραμμάτων φίλος και δουλευτής, ο κύριος Α. Πάλλης, θα τον κρατούσ’ ακόμα στο συρτάρι». Βλ. Παλαμάς, Κωστής (2019). Άπαντα, τ. 3. Επιμ. Θεοδόσης Πυλαρινός, Αθήνα: Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 11. Στον Πάλλη, σημειωτέον, έχει αφιερώσει ο ποιητής τη Φλογέρα του Βασιλιά: «Του Πάλλη, που χρόνια δούλευε τους αψεγάδιαστους δεκαπεντασύλλαβους της Ιλιάδας αφιερώνω τους δεκαπεντασύλλαβους της Φλογέρας του Βασιλιά» (βλ. Άπαντα, τ. 4. Η Φλογέρα του Βασιλιά με την Ηρωική Τριλογία, Αθήνα: Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 9).
[4] Της γράφει ο Παλαμάς στην προαναφερθείσα επιστολή του: «[…] Είχα ακούσει πως, κάπως διαφορετικά από τα συνηθισμένα σ’ εμάς, προσέχετε στην οποιαδήποτε κίνηση της νέας μας λογοτεχνίας, και αγαπάτε την ποίησή μας και τη γλώσσα της. Για τούτο χάρηκα με την ευκαιρία που μου εδόθη, και φρόντισ’ αμέσως να σας το προσφέρω το βιβλίο μου, και να σας το στείλω, σημειώνοντας απάνω σ’ εκείνο το τιμημένο σας όνομα. Δυστυχώς ο φίλος μου κ. Πάλλης ελησμόνησεν εγκαίρως να με πληροφορήση, με πληροφόρησε δε, αφού σας είχα αποστείλει το βιβλίο, πως τούτο ήταν ακριβοπληρωμένο. Με στενοχώρησε το πράγμα· ο πολύτιμος άλλωστε φίλος μου έγινε αφορμή να ματαιωθή η χαρά μου από τη σκέψη πως κ’ εγώ μπορούσα να σας προσφέρω κάτι τι, όσο ταπεινή κι αν είτανε η προσφορά μου».
[5] Η Δέλτα είχε εκφράσει την επιθυμία να της σταλούν δύο τόμοι της Τρισεύγενης και ο Παλαμάς έρχεται να την ικανοποιήσει, όπως αναφέρεται στην επιστολή του, συμπληρώνοντας την αποστολή και με έναν ακόμα τόμο του Δωδεκάλογου.
[6] Από τα γραφόμενα είναι φανερό ότι η Δέλτα ήταν υπέρ της δημοτικής γλώσσας, πράγμα που γνωρίζει ο Παλαμάς και το έχει συζητήσει με τον Πάλλη. Εξάλλου, η αναφορά της στον Νουμά, το μαχητικό περιοδικό των δημοτικιστών, στη συνέχεια της επιστολής της, αυτό αποδεικνύει.
[7] Είναι ο Λέανδρος Παλαμάς (1891-1958) και η συλλογή του Τα πρώτα τραγούδια 1904-1907, έκδοση της Εστίας, το 1907. Ο Λέανδρος είχε σπουδάσει Οικονομικά στο Λονδίνο και τη Γενεύη. Υπήρξε επίσης κριτικός και μεταφραστής.
[8] Η αγγλική αυτή παροιμιώδης φράση ισοδυναμεί με τη δική μας «το μήλο κάτω από τη μηλιά θα πέσει», που λέγεται για την ομοιότητα χαρακτήρα του παιδιού προς τον πατέρα ή τη μητέρα του. Υπάρχει και άλλη παραλλαγή της: «is a chip off the old block».
[9] Στη Γενεύη πήγε το 1907 για σπουδές στα Οικονομικά, με έξοδα μάλιστα του Εμμανουήλ Μπενάκη, του πατέρα της Δέλτα.
[10] Είναι δύο αντίτυπα της συλλογής του Λέανδρου, Τα πρώτα τραγούδια.
[11] Στην κυριολεξία αναγράφεται: «Έργα του ιδίου χωριστά τυπωμένα» και «Άλλα που μπορεί να βγούνε αργότερα». Στα «Άλλα» αναφέρονται τα ακόλουθα, σημειώνουμε δε ότι ορισμένα από αυτά κυκλοφορήθηκαν, ενώ τα περισσότερα δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ: Η Φλογέρα του Βασιλιά (βυζαντινή ραψωδία» - Το τραγούδι του Καραϊσκάκη - Πολύμνια - τα δράματα Καλλίμαχος, Οι Κλέφτες, Πήραν την Πόλη - Ο Ψυχάρης και το Έργο του (δοκιμή μιας μελέτης) - Τα Χρόνια μου και τα Χαρτιά μου (αυτοβιογραφικά).
Στο Κολλέγιο Αθηνών για την παραχώρηση φωτογραφιών από το λεύκωμα Ήταν Κάποτε η Πηνελόπη Δέλτα (Έκδοση Ελληνοαμερικανικόν Εκπαιδευτικόν Ίδρυμα, Κολλέγιο Αθηνών - Κολλέγιο Ψυχικού, 2006, Επιμέλεια: Ίρις Κρητικού)
Στην ιστορικό τέχνης Ίριδα Κρητικού για την αμέριστη βοήθεια
Νίκος Αγγελίδης, «Το όνειρο του Τρελαντώνη», λάδι σε μουσαμά, 70x90 εκ., 2006
Το μυθιστόρημαΤρελαντώνηςτης Πηνελόπης Δέλτα είναι ένα εμβληματικό κείμενο της νεανικής λογοτεχνίας, το οποίο περιέχει αυτοβιογραφικές στιγμές της συγγραφέως, η οποία ενσαρκώνει την Πουλουδιά, με τα άλλα τρία αδέλφια της, μεταξύ αυτών τον τρομερό Αντώνη, που είναι «πολύ σκάνταλος και πολύ άτακτος και κάθε λίγο έβρισκε τον μπελά του» (σ. 13).1 Παρ’ όλες τις αταξίες του προτιμά το ξύλο από τη συγγνώμη και διαρκώς προκαλεί τον θαυμασμό στα αδέλφια και εξαδέλφια του. Το μυθιστόρημα εκδόθηκε το 1932, με τα δρώμενά του να αναφέρονται στο 1879. Το αναγνωστικό κοινό θα συναντήσει περιστατικά που αναδεικνύουν τις πρακτικές των παιδιών και τις σχέσεις μεταξύ τους και με τους ενήλικες (ανυπακοή αλλά και φιλαλήθεια, αυταρχισμός, συνεργασία αλλά και αυτονομία, υπευθυνότητα και γενναιοδωρία, σεβασμός στο διαφορετικό αλλά και διαφοροποίηση των φύλων). Η συγγραφέας, ενώ προσφέρει ένα σκηνικό με εικόνες της καθημερινότητας και της διαβίωσης των παιδιών από την πλευρά της μεγαλοαστικής καταγωγής της, ωστόσο έντεχνα και με προωθημένες θέσεις περιλαμβάνει και σύγχρονα με την εποχή συγγραφής του μυθιστορήματος γεγονότα, στα οποία αποτυπώνονται η παράδοση, η ομάδα, το παιχνίδι, ο δημιουργικός διάλογος, που αποτελούν και στοιχεία του εκπαιδευτικού κινήματος της Νέας Αγωγής που προωθούσε ο Εκπαιδευτικός Όμιλος, στον οποίο συμμετείχε η συγγραφέας μέχρι τη διάσπασή του (1927). Βασικές ιδεολογικές αρχές του Ομίλου ήταν οι παραδοσιακές λαϊκές αξίες, η δημοτική γλώσσα, η τέχνη, «η ενότητα και η συνέχεια του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού» (Τζάνη & Παμουκτσόγλου, 2002: 105-106).
Το μυθιστόρημα, γραμμένο στη δημοτική, αναφέρεται σε εποχές με διαφορετικά πολιτειακά, κοινωνικά και εκπαιδευτικά δεδομένα. Περιλαμβάνοντας δε ζωντανούς διαλόγους, ανάγλυφες περιγραφές, ολοκληρωμένους χαρακτήρες και χιούμορ, ευχάριστα μπορεί να διαβαστεί από τα σύγχρονα παιδιά και σε συνθήκες μιας λειτουργικής φιλαναγνωστικής πρακτικής κυρίως στο σχολείο, αλλά και στην οικογένεια, με διαδικασίες προώθησης μιας κριτικής ανάγνωσης ή και συνανάγνωσης.
Τα τελευταία χρόνια έχουν εκδοθεί τρεις εικονογραφημένες διασκευές, οι οποίες, κατάλληλα χρησιμοποιημένες, είναι δυνατόν να παρακινήσουν είτε τα μικρά παιδιά να διαβάσουν το πρωτότυπο αργότερα και τα μεγαλύτερα απευθείας είτε να το διαβάζουν παράλληλα. Η διασκευή αποτελεί σημαίνουσα έκφανση της διακειμενικότητας. Το αρχικό κείμενο μεταβάλλεται είτε με την παράλειψη τμημάτων του είτε με την προσθήκη άλλων προκειμένου να ανταποκριθεί στο κοινωνικοπολιτισμικό και εκπαιδευτικό επίπεδο κάθε εποχής και στις αναγνωστικές ανάγκες των αναγνωστών/αναγνωστριών. Υπάρχει πάντα, βέβαια, και ο κίνδυνος της λογοκρισίας (Ζερβού, 1997: 172, 123). Επίσης, είναι δυνατόν στη διασκευή να παρουσιάζεται το πρωτότυπο με αλλαγή της οπτικής γωνίας αφήγησης. Μεταξύ άλλων το θετικό στοιχείο μιας διασκευής είναι να διεγείρει το ενδιαφέρον, ώστε να αναζητηθεί το πρωτότυπο (Κανατσούλη, 32018: 142).
Οι εικονογραφημένες διασκευές είναι των Μαρίας Ιωάννου, Μαρίας Δασκαλάκη και Τζέμης Τασάκου. Και οι τρεις συγγραφείς προβαίνουν στην παράλειψη γεγονότων. Το κάθε επεισόδιό τους, που αποτυπώνεται σε λίγες σελίδες ή κάποιες αράδες, μας οδηγεί προς το ανάλογο κεφάλαιο του πρωτοτύπου. Π.χ. το επεισόδιο με την επικίνδυνη περιπέτεια στη θάλασσα σε καθεμιά από τις διασκευές παρατίθεται σε δύο ή τρεις σελίδες, ενώ στο πρωτότυπο σε δεκαεπτά σελίδες (σ. 145-161). Το επεισόδιο του πεσίματος του Αντώνη στη στέρνα με το νερό παρουσιάζεται σε δύο σελίδες, στις δύο πρώτες διασκευές, ενώ στην τρίτη σε μία αράδα, το δε επεισόδιο του παιχνιδιού, στο οποίο αναπαρίσταται η διαμάχη μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων είτε έχει παραλειφθεί είτε αναφέρεται ως ανάληψη. Εννοείται ότι στο πρωτότυπο τα συγκεκριμένα περιστατικά εκτείνονται σε αρκετές σελίδες.
Οι δύο πρώτες διασκευές που ακολουθούν σε μεγάλο βαθμό τη σειρά της επεισοδιακής πλοκής του πρωτοτύπου βοηθούν στην αποδοτική συνήθεια πολλών εκπαιδευτικών να διαβάζουν συχνά ένα απόσπασμα από ένα βιβλίο, στην περίπτωσή μας συμπληρώνοντας ό,τι έχει παραλειφθεί. Η διασκευή της Τασάκου, επιπλέον, οδηγεί παιδιά με ικανή αναγνωστική ιστορία, στην απευθείας ανάγνωση ολόκληρου του πρωτοτύπου. Η συγγραφέας, σε μια περιληπτική δημιουργική ανάπλασή του σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, χρησιμοποιεί και αφηγηματικές τεχνικές, όπως αναλήψεις ή προλήψεις, προσθέτοντας και σχόλια για το γνωστό, σε παλιές εκδόσεις, εξώφυλλο του ματωμένου κεφαλιού του Αντώνη, για τη διαχρονικότητα του βιβλίου κ.ά.
Σημειώνω μερικά σημεία των διασκευών για «αναζήτηση» του πρωτοτύπου: η εικόνα του Αντώνη, με αφορμή το πέσιμό του στη στέρνα, αναδύεται στο πρωτότυπο σε σπαρταριστές σελίδες (σ. 108-123), από τις εκφραστικότερες στη νεανική λογοτεχνία, μάλιστα και με στιγμές αφήγησης μαγικού ρεαλισμού, δηλαδή ισοτιμίας πραγματικότητας και φαντασίας: «Κι έτσι έφτιασε στρατούς και στόλους, χώρισε ληστές και χωροφύλακες, έστησε πύργους… διεύθυνε τα πάντα» (σ. 113). Συναρπαστικό ενδιαφέρον κινεί η περιπέτεια στη θάλασσα, όπου ο Αντώνης έπαιρνε θάρρος από τον Σεβάχ τον Θαλασσινό: «Να είχε ένα φανάρι, θα έκανε σινιάλα σαν τον Σεβάχ το Θαλασσινό. Μα δεν είχε. Ούτε σπίρτα είχε» (σ. 154). Παράλληλα το διακειμενικό στοιχείο του Σεβάχ προσφέρει δυνατότητες φιλαναγνωσίας.
Αφορμή για συζήτηση σχετικά με την παράδοση προσφέρει η παρουσία του μπαρμπα-Γιάννη Κανατά. Επίσης, και οι σκηνές με τα ζώα δίνουν αφορμή για συζήτηση σχετικά με τη φιλοζωία και τη στάση των ανθρώπων τότε και σήμερα. Στην αναζήτηση των σχετικών σελίδων με τα ζώα (σ. 168-171), κυρίως όταν τα παιδιά πήγαν μια γάτα να συναντήσει τα σκυλιά του βασιλιά, λέει ο στοχαστικός, εδώ, Αντώνης: «Ξέρεις, συλλογίζομαι …μήπως εμείς ήμασταν κακοί που πήγαμε να τη ρίξομε στη μύτη των σκύλων;» (σ. 171).
Επιπλέον, ο Τρελαντώνης στις διασκευές αλλά κυρίως στο πρωτότυπο προσφέρει αφορμές για κριτική προσέγγιση: π.χ. αναφέρεται η άποψη του Αντώνη για γυναικείες δουλειές, άποψη που επαναλαμβάνεται στο πρωτότυπο, η οποία όμως υπονομεύεται θετικά στη ρήση της εξαδέλφης Κλειώς: «Γιατί; Τα κορίτσια δε λεν σωστά λόγια; […] Και οι γυναίκες, νομίζεις, δεν είναι παλικάρια;» (σ. 242). Επίσης, γίνεται πολύς λόγος για την τιμωρία. Σε μία από τις πολλές σκανταλιές του Αντώνη, προπάντων εκείνη με το κάπνισμα του ναργιλέ, λέει η θεία του: «Δεν σε τιμωρώ γιατί τιμωρήθηκες μόνος σου. Με τον εμετό που σου έφερε το κάπνισμα του ναργιλέ» (σ. 80). Η Δέλτα είχε διαφοροποιημένη άποψη από τον παιδαγωγό Δελμούζο κυρίως όσον αφορά τον τρόπο και όχι το είδος της τιμωρίας, που η ίδια το θεωρεί δευτερεύον θέμα (Πεσμαζόγλου, 1991: 142).
Τέλος, αναφορικά με την εικονογράφηση –που αποτελεί στοιχείο για κριτική ανάγνωση από τα παιδιά–, οι δύο πρώτες διασκευές ακολουθούν το αφηγηματικό ύφος της εικονογράφησης του πρωτοτύπου, της Παπαρρηγοπούλου, αλλά με εκφραστικότερες τις μορφές. Η τρίτη διασκευή έχει ερμηνευτικά στοιχεία με πινελιές picture book (π.χ. ο Αντώνης στη ράχη φάλαινας). Δεν παρουσιάζει στο εξώφυλλο έναν σκεφτικό ή χαρούμενο Αντώνη, αλλά τον δείχνει με ένα μάλλον πονηρό και σκανταλιάρικο ύφος. Όμως αυτό αποτελεί θέμα ιδιαίτερου άρθρου. Άλλωστε υπάρχουν πλήθος εικονογραφήσεων από τις αλλεπάλληλες εκδόσεις του μυθιστορήματος.
Ο Τρελαντώνης έχει, διαχρονικά, τα αναλλοίωτα χαρακτηριστικά της παιδικότητας. Γι’ αυτό θα είχε ενδιαφέρον ένα graphic novel για όλες τις ηλικίες και, βέβαια, χωρίς διασκευαστικές παρεμβάσεις.
Στο Κολλέγιο Αθηνών για την παραχώρηση φωτογραφιών από το λεύκωμα Ήταν Κάποτε η Πηνελόπη Δέλτα (Έκδοση Ελληνοαμερικανικόν Εκπαιδευτικόν Ίδρυμα, Κολλέγιο Αθηνών - Κολλέγιο Ψυχικού, 2006, Επιμέλεια: Ίρις Κρητικού)
Στην ιστορικό τέχνης Ίριδα Κρητικού για την αμέριστη βοήθεια
Μαρία Κτιστοπούλου, «Τα 24 πορτρέτα της Π. Δέλτα», μεικτή τεχνική, πολύπτυχο: 101x129 εκ. (19x23 εκ. το καθένα), 2006
«Πρόλογος» της Άντας Κατσίκη-Γκίβαλου.
Η Πηνελόπη Σ. Δέλτα, εμβληματική προσωπικότητα, γεννήθηκε πριν από 150 χρόνια, το 1874, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, και έφυγε με τον τρόπο που εκείνη επέλεξε στις 27 Απριλίου 1941, την ημέρα που οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα. Μεγάλωσε σε ένα μεγαλοαστικό περιβάλλον ιδιαίτερης οικονομικής άνεσης και πνευματικής καλλιέργειας. Κόρη του Εμμανουήλ Μπενάκη και της Βιργινίας Χωρέμη, ανατράφηκε συντηρητικά με παραμάνες και δασκάλες στο σπίτι και με υπερβολική γονεϊκή αυστηρότητα. Το οικογενειακό της περιβάλλον υπήρξε καταλυτικός παράγοντας τόσο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της όσο και στις πνευματικές, ιστορικές, παιδαγωγικές και πολιτισμικές της αναζητήσεις. Άμεσα συναρτημένη με αυτό, καθώς και με τον πνευματικό κύκλο του συζύγου της Στέφανου Δέλτα, που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην επαφή της με γνωστούς δημοτικιστές και γενικότερα πνευματικούς ανθρώπους, ήταν η γνωριμία της με εξέχοντα πολιτικά πρόσωπα. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Ίωνας Δραγούμης κυρίως καθόρισαν τη στάση της απέναντι στην ιστορία και στην πολιτική, επηρεάζοντας όχι μόνο την προσωπικότητά της, αλλά και το έργο της.
Οι παραπάνω συνθήκες, καθώς και τα ιστορικά γεγονότα της εποχής, συνέβαλαν στη συγγραφή έργων που απευθύνονται σε παιδιά, όπως ιστορικά μυθιστορήματα και οικογενειακές ιστορίες, αλλά και θεωρητικά κείμενα για την ανατροφή των παιδιών, κείμενα για τη δημοτική γλώσσα και αυτοβιογραφικά κείμενα που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό της και που αποκαλύπτουν πλευρές του εσωτερικού της κόσμου, καλά κρυμμένες ή μισοκρυμμένες στο υπόλοιπο έργο της.
Κύριος στόχος των λογοτεχνικών έργων της είναι η διαπαιδαγώγηση των παιδιών με αξίες και αρχές, όπως η φιλοπατρία, η έννοια του καθήκοντος, η φιλία, η υπακοή, η φιλαλήθεια, η ηθική ακεραιότητα, με τις οποίες και η ίδια μεγάλωσε. Οι σκηνές αγάπης, οικογενειακής ευτυχίας, ανεμελιάς, αναγνώρισης της ατομικότητας των παιδιών, δείγματα μιας προοδευτικής αγωγής, σπανίζουν στα μυθιστορήματά της. Δρουν μεν αντιθετικά προς τις παιδαγωγικά συντηρητικές ιδέες του καιρού της, αλλά δεν κυριαρχούν συνολικά. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα βιβλία της που απευθύνονται σε μικρούς αναγνώστες να κυριαρχούνται από έντονο διδακτισμό και εθνικοφροσύνη. Η διάθεσή της όμως να συμβάλει σε μια πιο φιλελεύθερη διαπαιδαγώγηση των παιδιών την ώθησε να γράψει το 1911 τους Στοχασμούς περί της ανατροφής των παιδιών μας, είδος παιδαγωγικού δοκιμίου που προορίζεται για γονείς, και το 1921 Τ’ ανεύθυνα (Ψυχές παιδιών), συλλογή διηγημάτων που απευθύνεται σε μεγάλους που ενδιαφέρονται για την αγωγή των παιδιών.
Η πρόθεσή της να γνωρίσουν τα παιδιά την ελληνική ιστορία και μάλιστα γραμμένη στη μητρική τους γλώσσα, δηλαδή στη δημοτική, ώστε η αφήγηση των γεγονότων να είναι πιο ελκυστική, την έστρεψε να γνωρίσει το έργο μεγάλων γλωσσολόγων-δημοτικιστών, όπως ο Τριανταφυλλίδης, λογοτεχνών που αγωνίζονταν για την επικράτηση της δημοτικής, όπως ο Α. Πάλλης, ο Κ. Παλαμάς, ο Α. Εφταλιώτης, ο Π. Βλαστός, ο Φ. Φωτιάδης κ.ά., καθώς και παιδαγωγών, όπως ο Α. Δελμούζος, ο Δ. Γληνός κ.λπ. Η Αλληλογραφία της Π. Σ. Δέλτα 1906-1940 σε επιμ. Ξ. Λευκοπαρίδη (Εστία, 1956) προσφέρει πολύτιμο υλικό που αποδεικνύει την προσωπική της αγωνία για τη γλώσσα των κειμένων της, καθώς και το ουσιαστικό ενδιαφέρον για τη χρήση της «σωστής» δημοτικής γλώσσας, γενικότερα. Η έγνοια της για γλωσσοπαιδαγωγικά θέματα αποκαλύπτεται με τα πολύ ενδιαφέροντα άρθρα της που είχε δημοσιεύσει στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, του οποίου ήταν ενεργό μέλος. Τα κείμενά της αυτά εκφράζουν τις σχετικές της απόψεις.1
Θεματικοί άξονες του έργου της είναι η ιστορία και η οικογενειακή ζωή, ενώ ιδιαίτερο τομέα αποτελούν οι Αναμνήσεις της, που προβάλλουν την εικόνα που η ίδια θέλει να δώσει για τον εαυτό της.2 Οι ιστορικές περίοδοι που την απασχολούν είναι το Βυζάντιο και αργότερα ο Μακεδονικός Αγώνας. Και οι δύο περίοδοι, χρονικά απομακρυσμένες, συνδέονται ως ιστορία που λαμβάνει χώρα στη Μακεδονία, γεγονός που μαρτυρεί ότι το ιστορικό παρελθόν συνδέεται άμεσα με το παρόν.
Η Δέλτα για τη συγγραφή των ιστορικών της μυθιστορημάτων ξεκινά από τη μελέτη έγκυρων πηγών, μελετητών της ιστορίας, επιθυμώντας να παρουσιάσει στα παιδιά την ιστορική αλήθεια βασισμένη σε τεκμηριωμένα στοιχεία. Έτσι, για τα μυθιστορήματά της που αναφέρονται στο Βυζάντιο, Για την πατρίδα (1909) και Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου (1911), βασίζεται σε στοιχεία από το έργο του διάσημου βυζαντινολόγου Gustave Schlumberger L'épopée byzantine à la fin du Xe siècle (v. Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, 1896-1905), με τον οποίο είχε αλληλογραφία επί πολλά χρόνια. Γενικότερα, η ενασχόληση με το Βυζάντιο δεν ήταν ξεκομμένη από ένα ευρύτερο ενδιαφέρον για αυτό ήδη από τη γενιά του ’80. Τότε μελετάται η βυζαντινή ιστορία και ο βυζαντινός πολιτισμός. Εμφαντικό παράδειγμα ο Παλαμάς με τη Φλογέρα του βασιλιά, την οποία έγραψε επηρεασμένος και αυτός, όπως και η Δέλτα, από τον Schlumberger. Με τον τρόπο αυτόν καταξίωσε το Βυζάντιο στην ακμή του και παράλληλα κατέστησε το ταξίδι του Βουλγαροκτόνου στην Αθήνα σύμβολο της ενότητας του αρχαίου με τον βυζαντινό κόσμο και τη νεοελληνική παράδοση. Στο έργο της Δέλτα υπάρχει ακόμη αντιστοιχία του αγώνα του Βουλγαροκτόνου με τον Μακεδονικό Αγώνα εναντίον πάλι των Βουλγάρων. Με αυτόν τον τρόπο, συνδέεται το παρελθόν με το παρόν.
Την ίδια μέθοδο που ακολουθεί για τη συγγραφή των ιστορικών της μυθιστορημάτων χρησιμοποιεί η Δέλτα για να γράψει και τη βιογραφία του Χριστού. Βασισμένη σε πηγές, στα κείμενα των Ευαγγελιστών με συνεχείς παραπομπές σε αυτά, καθώς και σε ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία, εξιστορεί τη Ζωή του Χριστού που εκδίδεται το 1925. Είναι φανερό πάντως ότι η σχέση της με τη θρησκεία ήταν μάλλον επιβεβλημένη από το οικογενειακό περιβάλλον, χωρίς να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή της.3
Στο Βυζάντιο, όχι όμως στον Βασίλειο τον Β΄, αναφέρεται και Το γκρέμισμα (1927), ημιτελές ιστορικό της μυθιστόρημα για μεγάλους, που εκδόθηκε πολύ αργότερα.4 Το ενδιαφέρον εδώ για τη Δέλτα εντοπίζεται στον Διογένη Ρωμανό Δ΄, στη μάχη του Μαντζικέρτ (1071) και στην άνοδο του Αλέξιου Κομνηνού.
Μετά από χρόνια, το 1937, η Δέλτα εκδίδει το ιστορικό μυθιστόρημα για ανήλικους αναγνώστες, Στα μυστικά του βάλτου, που αναφέρεται στα γεγονότα του Μακεδονικού Αγώνα, τα οποία αποτελούν μέρος της ζωής της. Η ιστορία ως παρόν πλέον την απασχολεί με την ίδια, αν όχι και με μεγαλύτερη, ζέση από τη βυζαντινή περίοδο. Αν για το μακρινό Βυζάντιο η Δέλτα προστρέχει σε γραπτές πηγές και σε μελετητές της εποχής, για την απόδοση των γεγονότων του Μακεδονικού Αγώνα μελετά απομνημονεύματα και μαρτυρίες Μακεδονομάχων, αρχεία, φωτογραφικό υλικό, που εμπλουτίζονται με αυτοβιογραφικά της κείμενα και ημερολογιακές καταγραφές της.
Στο σύγχρονό της παρόν, που εκτείνεται από το 1895 με την πτώση του Τρικούπη ως την πτώση του Βενιζέλου το 1920, αναφέρονται και οι Ρωμιοπούλες (1939), μυθιστορηματική τριλογία, σαφώς αυτοβιογραφικού χαρακτήρα. Το εκτεταμένο αυτό μυθιστόρημα εκδόθηκε εβδομήντα πέντε χρόνια μετά τη συγγραφή του (2014) στη σειρά του Αρχείου Π. Σ. Δέλτα, σε επιμέλεια Αλέκου Π. Ζάννα.
Τα παιδικά ιστορικά της μυθιστορήματα χαρακτηρίζονται από έντονο πατριωτικό συναίσθημα, μονομέρεια στους χαρακτήρες και προβολή σκηνών σκληρότητας και βίας, που ανταποκρίνονται στον ρεαλισμό των γεγονότων αλλά δεν προσιδιάζουν στην παιδική ηλικία στην οποία απευθύνονται. Η έξαρση του ηρωικού χαρακτήρα των Ελλήνων και των Ελληνίδων στα έργα της απηχεί το γενικότερο κλίμα που κυριαρχούσε τότε στην Ελλάδα. Ωστόσο, πρέπει να σημειώσουμε ότι υπάρχουν και περιπτώσεις που η Δέλτα κρίνει αυστηρά και τις βιαιότητες των Ελλήνων στην προσπάθεια της αντικειμενικής μυθοπλαστικής μετάπλασης της ιστορίας.
Πέρα από το παιδικό ιστορικό μυθιστόρημα, με αφόρμηση σύγχρονά της ιστορικά γεγονότα, όπως το Κίνημα στο Γουδί, η Δέλτα γράφει το 1910 ένα από τα πιο δημοφιλή μυθιστορήματά της παραμυθιακού χαρακτήρα: Το παραμύθι χωρίς όνομα. Το «παραμύθι» αυτό διακρίνεται για την προβολή του «καλού» βασιλόπουλου, που εμφορούμενο από αρετές που κυριαρχούν στις αρχές του 20ού αι. μπορεί να σώσει την πατρίδα του. Είναι φανερό, όπως αφήνει η ίδια να φανεί στις Αναμνήσεις της, ότι ο ήρωας δεν είναι άλλος από τον Ίωνα Δραγούμη και όχι ο Ελευθέριος Βενιζέλος, όπως πολλοί τότε νόμιζαν.
Τα συμβολικά ονόματα, οι αυθόρμητοι διάλογοι, η ανάδειξη του αστείου ως υφολογικού στοιχείου, η ρέουσα γλώσσα καθιστούν το βιβλίο αυτό πολύ αγαπητό σε μικρούς και μεγάλους. Η διαχρονικότητα των αξιών και των ιδεών του έδωσαν το έναυσμα το 1959 στον Ιάκωβο Καμπανέλλη να το διασκευάσει σε θεατρικό έργο με μπρεχτικές επιρροές, προσδίδοντάς του εμφανέστερα πολιτικό χαρακτήρα. Είναι ένα μυθιστόρημα που, όπως και ο Τρελαντώνης και ο Μάγκας, έχουν τροφοδοτήσει γενιές παιδιών και συνεχίζουν να αρέσουν και σήμερα.
Ο Τρελαντώνης και ο Μάγκας, τα δύο αυτά μυθιστορήματα που είναι εμπνευσμένα από την οικογενειακή της ζωή, έχουν πρόδηλα αυτοβιογραφικό χαρακτήρα που επιβεβαιώνεται ακόμη και από ονόματα παιδιών και ενηλίκων, τους τόπους όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα, είτε στην Αίγυπτο είτε στην Ελλάδα, αλλά ακόμη και από το πολιτισμικό και κοινωνικό περιβάλλον των κυρίαρχων τάξεων, το οποίο αποτυπώνεται σε όλους τους τομείς της καθημερινότητας.
Τόσο ο Τρελαντώνης όσο και ο Μάγκας κινούνται σε ένα διαφορετικό πλαίσιο από αυτό των ιστορικών μυθιστορημάτων της. Ήδη οι τίτλοι των βιβλίων αποκαλύπτουν την πρόθεσή της να αναδείξει την παιδικότητα με πολλά από τα χαρακτηριστικά της (τόλμη, ανυπακοή, ελευθερία δράσεων κ.λπ.). Ο Τρελαντώνης είναι ένα διαχρονικό βιβλίο, στο οποίο το παιδί-ήρωας έχει πολλά αντισυστημικά χαρακτηριστικά. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Μάγκα, τον πρωταγωνιστή σκύλο που είναι ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής των περιπετειών και της ζωής της οικογένειας. Τα μυθιστορήματα που γράφονται το 1932 και το 1935, αντίστοιχα, διακρίνονται για τη δουλεμένη δημοτική τους γλώσσα, τις εύστοχες περιγραφές που αποδίδουν το μεγαλοαστικό περιβάλλον, καθώς και τους ζωντανούς διαλόγους που διαγράφουν με αμεσότητα, με χιούμορ και με φαντασία τους χαρακτήρες μικρών και μεγάλων. Η αφηγηματική της τέχνη με τις εγκιβωτισμένες ιστορίες στον Μάγκα, με τον ανιμισμό, με τις λεπτομερείς και ουσιαστικές περιγραφές φανερώνει το λογοτεχνικό της ταλέντο.
Με τα μυθιστορήματα αυτά η Δέλτα προβάλλει δειλά και τις προσωπικές παιδαγωγικές της θέσεις, πιο φιλελεύθερες από τις παραδοσιακές που κυριαρχούσαν την εποχή εκείνη και στην οικογένειά της. Η σύγκριση των μυθιστορημάτων αυτών με τις Ενθυμήσεις της φανερώνει τόσο το υλικό έμπνευσης όσο και τις αντιδράσεις της στην αυστηρή διαπαιδαγώγηση. Δεν είναι τυχαίο ότι και τα δυο αυτά μυθιστορήματα προσελκύουν μέχρι σήμερα το παιδικό κοινό, έχουν διασκευαστεί σε θεατρικά έργα και προκαλούν το ενδιαφέρον μελετητών και κριτικών του έργου της Δέλτα.
Το έργο της Πηνελόπης Σ. Δέλτα για παιδιά, παρά τα στοιχεία του εθνικισμού και της έξαρσης του ηρωισμού, που και τα ιστορικά γεγονότα και το πολιτικο-ιδεολογικό ρεύμα της εποχής καλλιεργούσαν, υπήρξε πρωτοποριακό για την εποχή του. Η Πηνελόπη Δέλτα υπήρξε η πρώτη συγγραφέας που με το έργο της απευθύνθηκε συνειδητά στον ανήλικο αναγνώστη, θεωρώντας ως απαραίτητη την καλλιέργεια της εξωσχολικής ανάγνωσης και παιδείας. Η απόφασή της να απευθυνθεί στα παιδιά στη δημοτική γλώσσα αποτελεί μια δεύτερη τομή στα χρόνια κατά τα οποία ο δημοτικισμός προσπαθούσε να κυριαρχήσει. Το ιστορικό της έργο, πέρα από τον χώρο της μυθοπλασίας, ο τρόπος μελέτης της ιστορίας καθώς και η δημοσίευση ημερολογίων, κειμένων, μαρτυριών, αλληλογραφίας της για τον Ελευθέριο Βενιζέλο ή τον Νικόλαο Πλαστήρα δηλώνουν την αγάπη της για τη σύγχρονή της ιστορία.
Πέρα από την τεράστια προσφορά της στη λογοτεχνία για παιδιά, η Πηνελόπη Σ. Δέλτα τόσο μέσα από το λογοτεχνικό της έργο όσο και από τα αυτοβιογραφικά της κείμενα αποκαλύπτει μια προσωπικότητα που αγωνίστηκε για αρχές και αξίες που θεωρούσε αδιαπραγμάτευτες, διατηρώντας πάντα στη «σιωπή» ένα τμήμα του εαυτού της που ίσως ήταν και η αιτία της όλης προσφοράς της στη λογοτεχνία, στη γλώσσα, στην ιστορία, στην παιδαγωγική, στον ελληνικό πολιτισμό.
***
Συμπληρώθηκαν 150 χρόνια από τη γέννηση της Πηνελόπης Δέλτα, κυρίαρχης μορφής στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά, ενεργού πνευματικού ανθρώπου, που με το έργο της συνέβαλε σε ποικίλους τομείς των γραμμάτων και του ελληνικού πολιτισμού.
Το DIASTIXO τιμά την προσωπικότητά της με ένα μεγάλο ειδικό αφιέρωμα, στο οποίο γράφουν άνθρωποι των γραμμάτων και της τέχνης, καθηγητές πανεπιστημίων, ιστορικοί, εκπαιδευτικοί, ειδικοί μελετητές.
Στο αφιέρωμα αυτό διερευνώνται με ενδιαφέροντα και πρωτότυπο τρόπο καίριες πλευρές των κειμένων της Πηνελόπης Δέλτα, όπως: η ιστορία και η μετάπλασή της σε λογοτεχνία με αναφορά και σε συγκεκριμένα μυθιστορήματα, ο αγώνας της για την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας, οι παιδαγωγικές της αντιλήψεις και η επίδρασή τους στα λογοτεχνικά και θεωρητικά της κείμενα, ο ρόλος τόσο της ιστορίας όσο και της γλώσσας στην καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης των παιδιών, η τέχνη του αφηγηματικού της λόγου και οι οπτικές αφήγησης, ο ρόλος της μνήμης, η σημασία της αναγνωστικής της ιστορίας, της βιβλιοθήκης της, στη συγγραφική της δημιουργία και στην προσωπικότητά της, η σύγκριση των μυθιστορημάτων της με αυτά σύγχρονων, καθώς και μεταγενέστερών της λογοτεχνών (Ελλήνων και ξένων), ο ρόλος της πολιτικής στην αποδοχή του έργου της, οι νεωτερικές αντιλήψεις της για το παιδικό βιβλίο, η μελέτη των ηρώων και ηρωίδων υπό το πρίσμα σύγχρονων θεωριών της λογοτεχνίας, το αυτοβιογραφικό στοιχείο με έμφαση στα αυτοαναφορικά - μη μυθοπλαστικά κείμενά της, η σχέση της με τον γενέθλιο τόπο, ο ρόλος των διασκευών σε σχέση με τα πρωτότυπα κείμενα, καθώς και η συμβολή τους στη διδασκαλία, η θεατροποίηση μυθιστορημάτων της ή η μετατροπή τους σε άλλο είδος, όπως το graphic novel.
Μια ουσιαστική συνομιλία που αναπτύσσεται ανάμεσα σε κάποια από τα κείμενα αυτά συμβάλλει στην αντικειμενικότερη εκτίμηση της συνολικής συγγραφικής προσφοράς της.
1. Αβραμίδου Νατάσσα, «Η Άλκη Ζέη ξαναδιαβάζει την Πηνελόπη Δέλτα»
Η Νατάσσα Αβραμίδου, με γνώμονα τη διακειμενικότητα και τη σχέση αναγνώστη - κειμένου, διερευνά την επανανάγνωση του μυθιστορήματος Για την πατρίδα της Πηνελόπης Δέλτα από τον ενδοκειμενικό αναγνώστη Πέτρο του «Μεγάλου περίπατου» της Ζέη και τον σύγχρονο εξωκειμενικό αναγνώστη. Η προσέγγιση και ερμηνεία της πραγματικότητας στο έργο της Ζέη δεν γίνεται με βάση τα ιδανικά των προτύπων - ηρώων, αλλά με βάση τη σκληρή πραγματικότητα η οποία καθορίζει τη στάση των μυθοπλαστικών ηρώων.
2. Αγγελάκη Ρόζη-Τριανταφυλλιά, «Πηνελόπη Δέλτα, γλωσσικό ζήτημα και Βυζάντιο»
Η Ρόζη-Τριανταφυλλιά Αγγελάκη στο άρθρο αυτό αναδεικνύει τη χρήση της δημοτικής γλώσσας ως το καταλληλότερο μέσον για την καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης των παιδιών και το κέντρισμα του ενδιαφέροντός τους για εθνικά θέματα.
Παράλληλα, θεωρώντας ότι η βυζαντινή περίοδος αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην αρχαία και τη νεότερη Ελλάδα και, φυσικά, γλώσσα, έστρεψε το ενδιαφέρον της προς τη βυζαντινή ιστορία, που συνδέεται άμεσα με τη δημοτική γλώσσα, για την οποία έδωσε μαζί με άλλους πρωτοπόρους δημοτικιστές αγώνα για την καθιέρωσή της.
3. ΒασιλειάδηςΒασίλης, «Η γλώσσα σε κίνηση. Η αναζήτηση της κανονικότητας στις αφηγήσεις της Π. Σ. Δέλτα (1909-1911)»
Στην εργασία του αυτή ο Βασίλης Βασιλειάδης αναδεικνύει τον αγώνα της Δέλτα για κυριαρχία της δημοτικής γλώσσας, αναζητώντας την κανονικοποίησή της. Η Αλληλογραφία της με τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη αποτελεί ένα από τα βασικά κείμενα που επιβεβαιώνουν όχι μόνο τον δικό της αγώνα, αλλά και την αγωνία των γλωσσολόγων, λογοτεχνών, εκπαιδευτικών μελών του Εκπαιδευτικού Ομίλου της εποχής για τη μη ρευστοποίηση της δημοτικής γλώσσας.
4. ΓεωργιάδουΑγάθη, «Παράμετροι αφηγηματικής συνοχής στις Πρώτες ενθυμήσεις της Πηνελόπης Δέλτα»
Στις Πρώτες ενθυμήσεις η Αγάθη Γεωργιάδου επισημαίνει τη διπλή οπτική γωνία αφήγησης: αυτήν της ωριμότητας και αυτήν της παιδικής ηλικίας που συντελεί στην πολλαπλή νοηματοδότηση των γεγονότων. Η μνήμη διαδραματίζει τον κυρίαρχο ρόλο στην αφήγηση και αποκαλύπτει την «αμφίθυμη ψυχική διάθεση» της Δέλτα απέναντι στους γονείς της. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση εξωτερικεύει τα εσώτερα συναισθήματα της συγγραφέως, τα οποία συγκρούονται μεταξύ τους αλλά αιτιολογούνται από τη διπλή οπτική γωνία.
5. Γεωργίου Χρήστος, «Τα αφηγηματικά χαρακτηριστικά του Τρελαντώνη υπό το φως των αρχών της Νέας Αγωγής»
Τη μετάπλαση της παιδαγωγικής θεωρίας σε λογοτέχνημα για παιδιά εξετάζει ο Χρήστος Γεωργίου στο μυθιστόρημα της Πηνελόπης Δέλτα Ο Τρελαντώνης, όπου είναι ευδιάκριτα τα αξιώματα της Νέας Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Ομίλου στο έργο του οποίου συμμετείχε ενεργά η Δέλτα. Ο μελετητής αναδεικνύει τις νέες αντιλήψεις για την παιδική ηλικία, ξεκινώντας από τον τίτλο του βιβλίου, στη συνέχεια επικεντρώνεται στο θέμα με την εικόνα του μικρού δυναμικού παιδιού, που συγκρούεται με τον κόσμο των ενηλίκων. Τέλος, ολοκληρώνει τη διερεύνηση αρχών της νέας παιδαγωγικής με τον ρόλο της σκηνικής παρουσίασης των συμβάντων και με την αφηγηματική τριτοπρόσωπη αφηγηματική σκοπιά, χωρίς να παραλείπει τον σημαντικό τομέα του παιχνιδιού και του ρόλου του στην καλλιέργεια μιας ανεξάρτητης προσωπικότητας.
6. Γεωργούση Άννα-Μαρία,«Γρηγόριος Ξενόπουλος και Πηνελόπη Δέλτα: συγκλίσεις και αποκλίσεις»
Η Άννα-Μαρία Γεωργούση στο άρθρο της ανευρίσκει τα κοινά σημεία των δύο πρωτοπόρων της παιδικής λογοτεχνίας, ήδη τον 19ο αι., της Πηνελόπης Δέλτα και του Γρηγόριου Ξενόπουλου. Αναδεικνύει στοιχεία της προσωπικής τους ζωής που συνέβαλαν στην προώθηση μέσα από τα κείμενά τους του πατριωτικού φρονήματος, της ηθικής και της εντιμότητας ως κανόνων της ζωής των παιδιών, ενώ παράλληλα τονίζει χαρακτηριστικά παιδικής αφέλειας, ανεμελιάς και εναντίωσης στον κόσμο των ενηλίκων, οι οποίοι εκφράζουν τις κρατούσες συντηρητικές παιδαγωγικές αρχές της εποχής. Παρά τα κοινά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα κείμενά τους, η Γεωργούση επισημαίνει το παράδοξο της μεταξύ τους απόστασης, η οποία δικαιολογείται τόσο από έναν υγιή ανταγωνισμό όσο και από μια διαφοροποιημένη αντιμετώπιση και χρήση της δημοτικής γλώσσας.
7.ΓιαννικοπούλουΑγγελική, «Η νοσταλγία μιας ατίθασης παιδικότητας στον Τρελαντώνη της Πηνελόπης Δέλτα»
Η Αγγελική Γιαννικοπούλου ασχολείται με τον Τρελαντώνη και τον προσεγγίζει ως νοσταλγικό κείμενο το οποίο ανασυνθέτει τα παιδικά χρόνια του σκανταλιάρη Αντώνη, που τοποθετείται δίπλα στον Πήτερ Παν και τον μικρό Νικόλα. Στο μυθιστόρημα αυτό η παιδική ηλικία «επανασυγκροτείται σύμφωνα με τις επιθυμίες ενός ενήλικου». Έτσι ερμηνεύεται και η μετατροπή των παιδικών τραυμάτων από τις σκανταλιές σε αστεία περιστατικά. Η νοσταλγική θέαση των γεγονότων ερμηνεύει τη θετική ανταπόκριση και των ενήλικων αναγνωστών, καθώς αυτοί αντιμετωπίζουν τον ατίθασο ήρωα με τα κριτήρια του παιδιού που υπήρξαν κάποτε.
8. Δανιήλ Ανθούλα, «Η Πηνελόπη και οι άλλες, ο Ίων και οι άλλοιΉ είναι καλό να είσαι γόνος μεγάλης οικογένειας;»
Η Ανθούλα Δανιήλ αναφέρεται στην επίδραση της οικογένειας στη ζωή και τον χαρακτήρα της Πηνελόπης Δέλτα. Με επιλογή αυτοβιογραφικών κειμένων της Δέλτα, που αποκαλύπτει την αυστηρότητα των γονιών της, του τυραννικού πατέρα και της αυταρχικής μητέρας, οι οποίοι συνέβαλαν καθοριστικά στη μελαγχολία του χαρακτήρα της, αναδεικνύει τη θέση της ότι η συντηρητική αγωγή, η πειθαρχία, η επιβολή του συζύγου, ο καταπιεσμένος χωρίς διέξοδο έρωτας με τον Ίωνα Δραγούμη συνέβαλαν καίρια στην επιλογή του θανάτου. Η συγγραφέας στο άρθρο της αναφέρεται και σε άλλες δύο γυναίκες: τη Σοφία Λασκαρίδου και τη Ναταλία Μελά, που είχαν παρόμοια πορεία ζωής. Με τους πρωτότυπους αυτούς συσχετισμούς της επισημαίνει ότι η αυστηρότητα των ηθών στους κόλπους οικογενειών της υψηλής κοινωνίας δεν προσφέρει ούτε την ευτυχία ούτε την ψυχική γαλήνη, απαραίτητες στη ζωή κάθε ανθρώπου.
Η Ευσταθία Δήμου διερευνά την τολμηρή και πρωτότυπη σχέση ανάμεσα σε τρεις συγγραφείς: την Πηνελόπη Δέλτα, τον Ιάκωβο Καμπανέλλη και τον Μπέρτολντ Μπρεχτ, δίνοντας έμφαση στον κρίκο που μεσολαβεί ανάμεσα στους δύο συγγραφείς, τον Καμπανέλλη, ο οποίος μετέτρεψε το Παραμύθι χωρίς όνομα της Δέλτα σε θεατρικό έργο, με άξονες τις αρχές του Μπρεχτ για το θέατρο, όπως είναι η «διδακτική διάσταση και λειτουργία της τέχνης». Οι διαφορετικές πολιτικές αντιλήψεις και κοσμοθεωρίες (εθνοκεντρισμός - μαρξισμός) που αντιπροσωπεύουν οι δύο συγγραφείς (Δέλτα και Μπρεχτ) εκφράζονται σε διαφορετικά λογοτεχνικά είδη (παραμύθι - θέατρο), τα οποία όμως υπηρετούν με τον ίδιο τρόπο την άμεση επικοινωνία με τους δέκτες τους και προβάλλουν ο καθένας την κοσμοθεωρία του. Ο Καμπανέλλης, «ως ενδιάμεσος σταθμός» ανάμεσα στους δύο, με το έργο του συνθέτει το παραμύθι με την πραγματικότητα.
10. Ζερβού Αλεξάνδρα, «Πηνελόπη Δέλτα: Πέντε (από τα) χαρακτηριστικά γνωρίσματα της τέχνης της και πέντε δώρα της στα Ελληνικά Γράμματα και το Παιδικό Βιβλίο»
Η Αλεξάνδρα Ζερβού, έχοντας μελετήσει το έργο της Δέλτα, επιλέγει να αναφερθεί στα κύρια γνωρίσματά του τα οποία σχετίζονται με την αντίληψή της για τη σφαιρική αντιμετώπιση του παιδικού βιβλίου, που τη χαρακτηρίζει νεωτερική για την εποχή, με τις λογοτεχνικές αλληλεπιδράσεις του έργου της (επιρροή ξένων λογοτεχνών σε αυτό, επίδραση του δικού της έργου σε άλλους σύγχρονούς της αλλά και μεταγενέστερους Έλληνες συγγραφείς), καθώς και με τον ρόλο που έπαιξε το πολιτικό βενιζελικό περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε, στη γνώση της μικρής και μεγάλης Ιστορίας, κάνοντας αναφορές κυρίως στο λογοτεχνικό της έργο.
11. Καλογιάννη Αθανασία, «Ανεβάζοντας στη σκηνή τον Μάγκα της Πηνελόπης Δέλτα»
Η Αθανασία Καλογιάννη ως θεατρολόγος αναφέρεται ειδικότερα στην οπτική μέσα από την οποία μπορεί να ανεβάσει κανείς στο θέατρο τον Μάγκα. Η πρώτη οπτική είναι να παρασταθεί ως η ενηλικίωση ενός παιδιού με τη μορφή του σκύλου. Η δεύτερη, πιο ριζοσπαστική, την οποία και εφάρμοσε η Καλογιάννη, είναι να τοποθετηθεί ο Μάγκας «στο ενδιάμεσο ανθρώπου και σκύλου». Στόχος, να γίνει αποδεκτή η θεατρική σύμβαση ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα. Άποψη που καθιστά πιο φανερές τις αξίες του βιβλίου.
12. Κανατσούλη Μένη, «Αγόρια και άνδρες στα παιδικά μυθιστορήματα της Πηνελόπης Δέλτα μέσα από τον φακό των Σπουδών Φύλου στη Λογοτεχνία»
Με βάση τις Σπουδές του Φύλου στη Λογοτεχνία, η Μένη Κανατσούλη μελετά την αναπαράσταση του ανδρικού φύλου στο έργο της Δέλτα, θέμα που έχει ελάχιστα ερευνηθεί. Η συγγραφέας επισημαίνει ότι σε σχέση με το ανδρικό φύλο στα μυθιστορήματά της κυριαρχεί η επικρατούσα ιδεολογία της εποχής. Το γεγονός αυτό οφείλεται τόσο στο πατρικό πρότυπο όσο και σε ανδρικές χαρισματικές προσωπικότητες που γνώρισε από κοντά, όπως του Ίωνα Δραγούμη και του Ελευθ. Βενιζέλου. Στη συνέχεια όμως επισημαίνει με αναφορές σε κείμενά της ότι η κυριαρχία του ανδρικού ιδεώδους φιλτράρεται μέσα από τη γυναικεία οπτική, ενώ δεν απουσιάζει και ο χλευασμός της ανδρικής ταυτότητας, που αναδεικνύει την απαλλαγή της Δέλτα από τα στερεότυπα της εποχής της.
Ο Γιώργος Κατσέλης επισημαίνει τις πολλαπλές ανατυπώσεις, διασκευές, κριτικές προσεγγίσεις των μυθιστορημάτων για παιδιά της Πηνελόπης Δέλτα από διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους, που αποκαλύπτει τη διαχρονική αξία των βιβλίων της ως προς τις έννοιες και τις αξίες που αυτά προβάλλουν. Στη συνέχεια προτείνει την «τετραπλή πορεία» των μυθιστορημάτων της και εστιάζει στην εφαρμογή της στον Μάγκα. Η προσέγγιση κατά στάδια –αφόρμηση, κατανόηση της ιστορίας, εμπέδωση και επέκτασή της– αποκαλύπτει την πολλαπλή προσφορά των σταδίων αυτών τόσο στη γνωριμία των παιδιών με ολόκληρο λογοτεχνικό βιβλίο, όσο και στην εξοικείωσή τους με τις έννοιες και την αισθητική του κειμένου, τη συγγραφέα, αλλά και με άλλα ζητήματα που ενδιαφέρουν τα σημερινά παιδιά.
14. Κοντολέων Μάνος, «Το κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον στη διαμόρφωση της υστεροφημίας των έργων της Πηνελόπης Δέλτα και των επιγόνων της»
Ο Μάνος Κοντολέων επισημαίνει ότι ισχυροί λόγοι του διάχυτου εθνικισμού στα ιστορικά μυθιστορήματα της Δέλτα είναι οι πολιτικές θέσεις που επικρατούν στο οικογενειακό περιβάλλον, οι οποίες την επηρεάζουν, όπως του Βενιζέλου και αντιθετικά του Ίωνα Δραγούμη. Ο Μάνος Κοντολέων διευρύνει τον ενδιαφέροντα προβληματισμό του για τη συνάρτηση της παιδικής λογοτεχνίας με την επικρατούσα σε κάθε εποχή πολιτική και ιδεολογική κυριαρχία, και τονίζει ότι η Πηνελόπη Δέλτα, απηχώντας τη δεσπόζουσα ιδεολογία, προωθήθηκε στο αναγνωστικό κοινό, όπως αργότερα, από το 1960 και μετά, με την επικράτηση της προοδευτικής πολιτισμικής ιδεολογίας, κατά την οποία κυριάρχησαν συγγραφείς όπως η Ζέη και η Σαρή, των οποίων τα έργα χαρακτηρίζει η προοδευτική-αριστερή σκέψη.
15. Κουράκη Χρύσα, «Η Ελληνική Επανάσταση στον Μάγκα της Πηνελόπης Δέλτα»
Η Χρύσα Κουράκη επικεντρώνει την εργασία της στον Μάγκα και, συγκεκριμένα, στα τρία κεφάλαια που αναφέρονται στην Ελληνική Επανάσταση. Επισημαίνει ότι η Δέλτα με το μυθιστόρημα αυτό, που δεν είναι ιστορικό, επιτυγχάνει να ενισχύσει το εθνικό φρόνημα των παιδιών, εξιστορώντας εμβληματικά γεγονότα από την Επανάσταση του ’21. Την προσήλωση των παιδιών αναγνωστών επιτυγχάνει με την αλλαγή του αφηγηματικού προσώπου και τις εγκιβωτισμένες αφηγήσεις με ανάκληση γεγονότων.
16. Λεοντσίνης Γεώργιος, «Ο πατριωτισμός στο ιστορικό μυθιστόρημα Για την πατρίδα της Πηνελόπης Δέλτα»
Ο Γεώργιος Λεοντσίνης στο άρθρο αυτό επισημαίνει τα συναισθήματα πατριωτισμού, φιλοπατρίας, ηρωισμού, αυτοθυσίας που προβάλλονται στο μυθιστόρημα Για την πατρίδα. Θεωρεί σημαντικό τον χρόνο συγγραφής του, το 1909, έτος κλονισμού της σχέσης της Δέλτα με τον Ίωνα Δραγούμη και ενδυνάμωσης των πατριωτικών της αισθημάτων. Προσδιορίζει τον στόχο συγγραφής του μυθιστορήματος, που είναι η «συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας των νέων». Στη συνέχεια προτείνει τρόπους διδασκαλίας του βιβλίου στο Γυμνάσιο, κάνοντας χρήση του συγκριτικού και διαχρονικού στοιχείου ως μεθοδολογικών εργαλείων, συγκρίνοντας το έργο της με αυτό άλλων λογοτεχνών, με στόχο την όξυνση της κριτικής σκέψης και την προώθηση της σχολικής έρευνας.
17. Νικολουδάκη-ΣουρήΕλπινίκη, «Πηνελόπης Δέλτα Παραμύθι χωρίς όνομα & Νίκου Καζαντζάκη Στα παλάτια της Κνωσού: οι αντιήρωες στη διοίκηση της πολιτείας»
Η Ελπινίκη Νικολουδάκη-Σουρή στο άρθρο της συγκρίνει δυο βιβλία που απέχουν χρονικά πολύ ως προς τον χρόνο συγγραφής τους. Ανευρίσκει παρά τις διαφορές των κειμένων τα κοινά στοιχεία, επικεντρωνόμενη στα πρόσωπα των πρωταγωνιστών του βασιλιά Αστόχαστου και του Μίνωα. Η σύγκριση καταλήγει ότι και στα δυο μυθιστορήματα έχουμε τον ίδιο τύπο εξουσίας: τον ισχυρό κυβερνήτη που ενδιαφέρεται μόνο για τον εαυτό του και αδιαφορεί για τους οικονομικά και κοινωνικά αδύναμους.
18. Παπαβασιλείου Φανή, «Μορφές θανάτου στο λογοτεχνικό έργο της Π. Σ. Δέλτα»
Το θέμα του θανάτου και οι ποικίλες μορφές του είναι αυτό που απασχολεί τη Φανή Παπαβασιλείου στο άρθρο αυτό. Με πολλές αναφορές στα ιστορικά μυθιστορήματα, σε συλλογές διηγημάτων, σε αυτοβιογραφικά κείμενα, αναλύει τις μορφές θανάτου που υπάρχουν σε αυτά, καθώς και την εμμονή της Π. Σ. Δέλτα στην ιδέα της αυτοκτονίας. Ο θάνατος των μυθοπλαστικών της ηρώων και η αυτοκτονία τους συναρτάται με τον αλτρουισμό και το συμφέρον του έθνους και της πατρίδας. Από την άλλη, η επιλογή της αυτοκτονίας σε αυτοβιογραφικά μυθοπλαστικά κείμενα ή σε καθαρά αυτοβιογραφικά αποκαλύπτει την εμμονή της στην αυτοκτονία ως λύτρωση τόσο από την εθνική όσο και από την προσωπική απογοήτευση.
19. Παπαδάτος Γιάννης Σ., «Τρελαντώνης: Αφορμές για κριτική ανάγνωση με διάμεσο εικονογραφημένες διασκευές - Η “αναζήτηση” του πρωτοτύπου»
Ο Γιάννης Παπαδάτος, εστιάζοντας στον Τρελαντώνη, θεωρεί ότι είναι ένα εμβληματικό κείμενο της παιδικής λογοτεχνίας με προωθημένες παιδαγωγικά θέσεις, επιμελημένο λογοτεχνικό ύφος και γλώσσα. Το ενδιαφέρον και η διαχρονικότητα του μυθιστορήματος οδηγεί σε πολλές εικονογραφημένες διασκευές, τρεις από τις οποίες, των Μαρίας Ιωάννου, Μαρίας Δασκαλάκη και Τζέμης Τασάκου, σχολιάζει ο συγγραφέας. Πρόκειται για διασκευές των οποίων αναδεικνύει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά συγκρίνοντάς τες με το πρωτότυπο και μεταξύ τους. Με αφορμή τις διασκευές αυτές διατυπώνει και τις απόψεις του για το θέμα των διασκευών γενικότερα.
20. Πικραμένου Μίτση, «Τα διαβάσματα της Πηνελόπης Στ. Δέλτα»
Η Μίτση Πικραμένου, μελετήτρια του έργου της, αναφέρεται σε ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον θέμα: στα «διαβάσματα της Πηνελόπης Σ. Δέλτα». Η σχετική έρευνά της αποκαλύπτει πως ο κατάλογος της βιβλιοθήκης της δεν υπάρχει ή δεν είναι γνωστός και ότι η «Αλληλογραφία» της με σημαντικούς ανθρώπους του πνεύματος και η αποδελτίωσή της είναι αυτή που αποκαλύπτει τα βιβλία που της έχουν κινήσει το ενδιαφέρον και που η ίδια διάβαζε. Ακόμη, τα αυτοβιογραφικά της κείμενα, όπως Οι πρώτες ενθυμήσεις, αναφέρουν τις αναγνωστικές της προτιμήσεις. Οι παραπάνω επισημάνσεις της μας διευκολύνουν να συγκροτήσουμε την αναγνωστική ιστορία της Δέλτα.
21. Πυλαρινός Θεοδόσης, «Ενα άγνωστο γράμμα της Πηνελόπης Δέλτα προς τον Κωστή Παλαμά»
Ο Θεοδόσης Πυλαρινός σχολιάζει ένα ανέκδοτο γράμμα της Πηνελόπης Δέλτα, γραμμένο το 1907 και σταλμένο από τη Φρανκφούρτη όπου ζούσε τότε, προς τον Κωστή Παλαμά. Το γράμμα βρίσκεται στα αρχεία του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά. Μέσα από την επιστολή αυτή αποκαλύπτεται η σχέση της Δέλτα με τον Παλαμά και τον Α. Πάλλη, διαμεσολαβητή στην επικοινωνία αυτή, η εκτίμηση στο έργο του και η γνωστοποίηση ότι είχε διαβάσει όλες τις μέχρι τότε ποιητικές συλλογές του. Γενικότερα τεκμηριώνεται και με την επιστολή αυτή η αγάπη της για τη δημοτική γλώσσα και τη σύγχρονή της νεοελληνική λογοτεχνία.
22. ΡάγκοςΓιάννης, «Τα “Μυστικά του βάλτου” ως graphicnovel: Από τις λέξεις στα καρέ»
Ακολουθώντας τέσσερις προϋποθέσεις μεταφοράς ενός έργου τέχνης σε άλλο μέσο (medium), ο Γιάννης Ράγκος μας περιγράφει την πορεία που ακολούθησαν τόσο ο ίδιος, που δημιούργησε τη σεναριακή διασκευή, όσο και ο Παναγιώτης Πανταζής, που έκανε το σχέδιο για να υλοποιηθεί η διασκευή του έργου Τα μυστικά του βάλτου σε graphic novel. Μας επισημαίνει τις τεχνικές δυσκολίες που αντιμετώπισαν, καθώς και τους τρόπους αντιμετώπισής τους. Η μελέτη του υλικού που σχετίζεται με τη ζωή της Δέλτα, του αρχείου της και του τρόπου που εκείνη εργάστηκε για τη συγγραφή του βιβλίου ήταν καθοριστική για τη μετάπλαση του μυθιστορήματος σε graphic novel. Τα σχέδια και τα χρώματα απέδωσαν με πιστότητα τοπία και χαρακτήρες, ενώ στα αφηγηματικά μέρη υπάρχουν ατόφια αποσπάσματα από το βιβλίο.
23. Σταυροπούλου Έρη, «Η λειτουργία της μνήμης στο έργο της Πηνελόπης Δέλτα: Αναμνήσεις 1899»
Η Έρη Σταυροπούλου αναφέρεται στα ημερολογιακά κείμενα της Δέλτα και ιδιαίτερα στις Αναμνήσεις 1899, αποκαλύπτοντας τους λόγους συγγραφής τους. Η μνημείωση στοιχείων που θέλει να μείνουν ζωντανά, ερμηνευμένα από την ίδια, συμβάλλει στην εικόνα που επιθυμεί να προβάλει για τον εαυτό της. Ακόμη, οι Αναμνήσεις της αφενός δρουν παιδαγωγικά στις κόρες της, αφετέρου εξασφαλίζουν την αλήθεια γεγονότων ιδιαίτερα τολμηρών για την εποχή. Η συγγραφέας του άρθρου χαρακτηρίζει τα αυτοβιογραφικά της κείμενα ως ένα είδος bildungsroman, που αποκαλύπτει συγχρόνως τις αφηγηματικές της ικανότητες. Τέλος επισημαίνει ότι οι αναμνήσεις της ζωής της, βασανιστικές για την ίδια, θα είναι διδακτικές για τους νεότερους αναγνώστες τους.
24. Τσακνάκη Ντόρα, «Η Πηνελόπη Δέλτα και η Ιστορία: Μια σχέση ζωής»
Η Ντόρα Τσακνάκη, διερευνώντας τη σχέση της Δέλτα με την ιστορία, τη χαρακτηρίζει «σχέση ζωής». Ο βίος της συμπίπτει με συγκλονιστικά για την Ελλάδα ιστορικά γεγονότα από τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο ως την είσοδο των Γερμανών στην Ελλάδα. Πέρα από τη βιωματική σχέση με την ιστορία, στην οποία μετέχει με τον τρόπο της, η ίδια τη μελετά συστηματικά, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον της κατά την πρώτη περίοδο στο Βυζάντιο και τη δεύτερη στους Βαλκανικούς πολέμους. Σε όλα τα ιστορικά της κείμενα, είτε μυθοπλαστικά είτε αμιγώς ιστορικά, κυριαρχεί ο εθνικισμός ως «χαρακτηριστικό της πολιτικής της σκέψης».
25. Τσελίκα Βαλεντίνη, «Η ιστορία στο έργο της Πηνελόπης Δέλτα»
Η Βαλεντίνη Τσελίκα διερευνά τη σχέση της Δέλτα με την ιστορία και την ιστορική έρευνα. Αναφέρεται στις επιρροές από τον περιβάλλον της για την ανάμειξή της με τον δημοτικισμό, θεωρώντας τη γνώση της ιστορίας και τη χρήση της δημοτικής γλώσσας ως τους πυλώνες του λογοτεχνικού της έργου. Η συγγραφέας κάνει εκτενή λόγο για την ενασχόληση της Δέλτα με το Βυζάντιο, που εκκινεί από το έργο του G. Schlumberger, ενώ τα έργα της για τον Μακεδονικό Αγώνα βασίζονται στις μαρτυρίες και τα Απομνημονεύματα Μακεδονομάχων.
26.ΤσιλιμένηΤασούλα, Καραντώνα Γεωργία, «Breakingthefourthwall? Διάδραση ηρώων και αναγνωστών στο graphicnovelΣτα μυστικά του βάλτου της Πηνελόπης Δέλτα των Π. Πανταζή και Γ. Ράγκου»
Η Τασούλα Τσιλιμένη και η Γεωργία Καραντώνα ασχολούνται στο άρθρο τους με το σπάσιμο του αόρατου τοίχου, του «τέταρτου τοίχου», τεχνική γνωστή ως «breaking the fourth wall». Στο graphic novel Στα μυστικά του βάλτου των Π. Πανταζή και Γ. Ράγκου ο «τέταρτος τοίχος» είναι η άμεση επικοινωνία, η διάδραση των αναγνωστών με τους χαρακτήρες. Με την τεχνική αυτή, καλλιεργείται στους αναγνώστες η κριτική σκέψη και η ικανότητα να παρατηρούν πολλά στοιχεία για τους χαρακτήρες. Επισημαίνεται ακόμη ότι πέρα από την εικονιστική αυτή επικοινωνία εντοπίζεται η άρση του τέταρτου τοίχου και στο κείμενο, με τη χρήση του α΄ προσώπου, με αποτέλεσμα η εμπλοκή του αναγνώστη ως ισότιμου συμμέτοχου στη νοηματοδότηση του graphic novel να τον μετατρέπει από παθητικό σε ενεργό αναγνώστη.
27. Χριστοδουλίδου Λουίζα, «Ρητές και άδηλες αναφορές του αλεξανδρινού τόπου στον Μάγκα της Πηνελόπης Δέλτα»
Η Λουίζα Χριστοδουλίδου διερευνά τον ρόλο της Αλεξάνδρειας, της γενέθλιας πόλης της Δέλτα, στον Μάγκα με παραπομπές και σε άλλα αυτοβιογραφικά κείμενά της. Με το προσωπείο του Μάγκα, του χαριτωμένου σκύλου, και σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, περιγράφει το τοπικό χρώμα της πόλης με τα ανατολιστικά στερεότυπα, εμμένοντας στο ετερόκλητο κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον της πόλης. Η συγγραφέας επισημαίνει τις αντιθέσεις της, που χαρακτηρίζονται από στοιχεία ακμής και παρακμής, και καταλήγει στη διαπίστωση ότι για τη Δέλτα η Αλεξάνδρεια δεν αποτελεί χώρο οικείο και αγαπητό, καθώς συνδέεται με τα σκληρά παιδικά χρόνια που βίωσε μέσα στην αυστηρότητα της οικογένειάς της και τη ματαίωση των ονείρων της.
Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου
Ομότιμη Καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας ΕΚΠΑ
[1] Βλ. Δέλτα, Π. Σ., Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας, 1911 και 41961, Εστία (μαζί με Τ’ ανεύθυνα), Τα Αναγνωστικά μας, «Βιβλιοθήκη Εκπαιδευτικού Ομίλου», αρ. 3, Αθήνα 1913, «Τα καινούργια Αναγνωστικά μας», Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, 1920.
[2] Η έκδοση των αυτοβιογραφικών της κειμένων στη σειρά του Αρχείου Π. Σ. Δέλτα οφείλεται στους Παύλο και Αλέκο Ζάννα, που με τις εκδόσεις αυτές συνέβαλαν στη βαθύτερη γνωριμία με το έργο και την προσωπικότητά της: Αρχείο της Π. Σ. Δέλτα Γ΄: Δέλτα, Π. Σ. (1980). Πρώτες ενθυμήσεις. Επιμ. Π. Α. Ζάννας, Αθήνα: Ερμής· ΣΤ΄: Δέλτα, Π. Σ. (1999). Αναμνήσεις 1899. Μτφρ.από το γαλλικό πρωτότυπο Βούλα Λούβρου, επιμ. Π. Α. Ζάννας, Αλ. Π. Ζάννας. Αθήνα: Ερμής· Ζ΄: Δέλτα, Π. Σ. (1996). Αναμνήσεις 1921. Επιμ. Αλ. Π. Ζάννας. Αθήνα: Ερμής.
[3] Βλ. Πεσμαζόγλου, Τερέζα (2009). Η Ζωή του Χριστού της Π. Σ. Δέλτα και η Ανέκδοτη Αλληλογραφία της με τον Μητροπολίτη Χρύσανθο (1919-1936). Αθήνα: Εστία.
Στο Κολλέγιο Αθηνών για την παραχώρηση φωτογραφιών από το λεύκωμα Ήταν Κάποτε η Πηνελόπη Δέλτα (Έκδοση Ελληνοαμερικανικόν Εκπαιδευτικόν Ίδρυμα, Κολλέγιο Αθηνών - Κολλέγιο Ψυχικού, 2006, Επιμέλεια: Ίρις Κρητικού)
Στην ιστορικό τέχνης Ίριδα Κρητικού για την αμέριστη βοήθεια
