Ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943) και η Πηνελόπη Δέλτα (1874-1941) είχαν συνδεθεί με μακρά φιλία. Θαυμάστρια του έργου του, η Δέλτα προμηθευόταν ανελλιπώς κάθε καινούρια έκδοση των βιβλίων του. Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου και Η Φλογέρα του Βασιλιά, βιβλία οραματικά για τον οικουμενικό προορισμό του ελληνισμού, ήταν από τα αγαπημένα της. Η στοχοθεσία τους, εξάλλου, συνέπιπτε με τα δικά της πατριωτικά πρότυπα για τις τύχες του ελληνισμού.
Όταν κυκλοφορήθηκε Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου, το 1907, η Πηνελόπη Δέλτα θέλησε αμέσως να τον προμηθευτεί και απευθύνθηκε στον φίλο και συνοδοιπόρο του Παλαμά, τον Αλέξανδρο Πάλλη (1851-1935), από τα πρωτοπαλίκαρα του δημοτικισμού, σε μια εποχή που το γλωσσικό κίνημα είχε αρχίσει να εξαπλώνεται και να αποκτά οπαδούς. Η Δέλτα τον καιρό εκείνον βρισκόταν στη Γερμανία, στη Φρανκφούρτη, όπου είχε μετακομίσει η οικογένειά της για το διάστημα 1906-1913. Γνωρίζοντας δε τη σχέση Παλαμά-Πάλλη δεν απευθύνθηκε στον ποιητή, προφανώς για λόγους διακριτικότητας, αλλά στον Πάλλη, με την προοπτική να εξασφαλίσει γι’ αυτήν έναν τόμο. Ο Πάλλης ενημέρωσε τον Παλαμά και εκείνος ταχυδρόμησε ένα αντίτυπο με αφιέρωση προς τη φίλη του, χωρίς όμως να γνωρίζει ότι η Δέλτα είχε αποστείλει μία λίρα ως αντίτιμο – ο Πάλλης λησμόνησε να τον πληροφορήσει γι’ αυτό. Όταν το έμαθε ο Παλαμάς, αισθάνθηκε αμήχανα και στις 2/15 Αυγούστου του 1907 έγραψε στη Δέλτα επιστολή, στην οποία, εκφράζοντας τη λύπη του, της επισήμαινε την παρανόηση και της εξηγούσε τι ακριβώς είχε συμβεί. Μάλιστα, για να αποκαταστήσει τα πράγματα, της απέστειλε βιβλία του (δύο τόμους της Τρισεύγενης και ένα αντίτυπο επιπλέον του Δωδεκάλογου), πράγμα που κοινοποίησε με επιστολή του (στις 13-6-1907) και στον Πάλλη, γράφοντάς του ότι του φαινόταν άκομψο (ο ίδιος χρησιμοποιεί τη λέξη «αστείο») να επιστραφεί η λίρα στη Δέλτα από την ίδια οδό, δηλαδή μέσω του Πάλλη.
Η Δέλτα, σχεδόν αμέσως μετά τη λήψη της επιστολής και την παραλαβή των βιβλίων, συνέταξε και ταχυδρόμησε το γράμμα, το οποίο δημοσιεύουμε στη συνέχεια. Με αυτό λύνεται η παρανόηση, η αποστολέας εξηγεί γιατί απευθύνθηκε στον Πάλλη και βρίσκει την ευκαιρία αφενός να ευχαριστήσει τον ποιητή για την ευγενική προσφορά του και αφετέρου να του εκφράσει τον θαυμασμό της για το έργο του, το οποίο γνώριζε όντως καλά. Παράλληλα, μεταξύ άλλων, διατυπώνει τις απόψεις της για τη δημοτική γλώσσα και τις προσπάθειες που κατέβαλλε ώστε να πείσει και άλλους για τη σημασία της επικράτησής της.
Σημειώνουμε ότι η γνωριμία της και η αλληλογραφία της με τον Παλαμά, τον Εφταλιώτη και τον Πάλλη, για να αναφερθούμε μόνο σε αυτούς που μνημονεύονται στην εν λόγω επιστολή, οφειλόταν στον Ίωνα Δραγούμη, παλαιό γνώριμό της από την Αλεξάνδρεια, ο οποίος την επηρέασε στις γλωσσικές προτιμήσεις της. Αλλά και ο Στέφανος Δέλτας, επίσης, ο σύζυγός της, ήταν και αυτός οπαδός της δημοτικής.
Η δημοσιευόμενη επιστολή απόκειται στο Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, μαζί με άλλες, εκδεδομένες αλλά και ανέκδοτες, επιστολές της Δέλτα προς τον ποιητή, τις οποίες επεξεργαζόμαστε προς δημοσίευση εν ευθέτω χρόνω.
Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ
Frankfurt a/M.1 - Liebigstrasse 6
8/21/VIII/07
Kύριε Παλαμά
Το γράμμα σας της 2/152 έλαβα προ ολίγου καθώς και τα βιβλία σας για τα οποία πολύ σας ευχαριστώ· λυπούμαι ότι στάθηκα αιτία να στενοχωρεθήτε, αλλ’ όταν έστειλα τα χρήματα και την παραγγελία στον Κύριο Πάλλη3 δεν είχα λάβει ακόμη το βιβλίο σας με τα λίγα λόγια που εγράψατε απάνω στο πρώτο φύλλο,4 ειδεμή δε θα σας έστελλα τα χρήματα και θα σας ευχαριστούσα μόνο με όλη μου την καρδιά για το ωραιότατο βιβλίο σας. Αν όμως αυτό στάθηκε αιτία να μου γράψετε το γράμμα που έλαβα σήμερα, δεν λυπούμαι καθόλου για την παρεννόηση, απ’ εναντίας χαίρομαι πολύ που μ’ έτυχε τώρα περίσταση να σας πω πόσο θαυμάζω και αγαπώ τα βιβλία σας· τα έχω όλα, τα διάβασα όλα μ’ ενθουσιασμό από την πρώτη ώς την τελευταία γραμμή, μ’ έλειπε μόνο ο Δωδεκάλογος, και μόλις έμαθα πως τυπώθηκε έγραψα του Κου Πάλλη να μου τον / στείλη με την ιδέα πως είχε ο ίδιος μερικά αντίτυπα· βλέπετε πως ήταν παρεννόηση από την αρχή· αλλ’ ούτε έπρεπε να στεναχωρεθήτε, ούτε ήταν «ακριβοπληρωμένο» όπως γράφετε· βρίσκω ότι είνε ντροπή σε μας να γίνεται το αντίθετο αφ’ ό,τι γίνεται σ’ όλα τ’ άλλα μέρη του κόσμου, δηλαδή (καθώς έγραφε ο Εφταλιώτης στον πρόλογο ενός βιβλίου του) να πληρώνη ο συγγραφεύς για να διαβάζουν άλλοι τα έργα του. Ευχαριστώ πολύ για τους δύο τόμους της Τρισεύγενης (που είνε αριστούργημα),5 θέλω να τους στείλω σε δύο μισογυρισμένους καθαρεύοντες, και δεν νομίζω να μπορέσω να εύρω τίποτε ωραιότερο που θα τους έπειθε περισσότερο·6 άλλωστε έκαμα ήδη το πείραμα με το ίδιο βιβλίο και επέτυχα. – Θέλω να σας ευχαριστήσω και για το βιβλίο του υιού σας7 που έλαβα προ ολίγων ημερών. Τον γνώριζα ήδη ως ποιητή από διάφορα ποιήματα δικά του που είδα στον Νουμά. «He is a chip of the old log»8 θα έλεγε ο Fox, νωρίς άρχισε. Έμαθα πως πηγαίνει στο εξωτερικό να σπουδάση,9 του εύχομαι / να επιτύχη σ’ όλα αλλά να μην αφήση ποτέ την ποίηση, θα ήταν κρίμα! Ο άνδρας μου και εγώ τον ευχαριστούμε πολύ για τους δυο τόμους10 που μας έστειλε.
Ελπίζω να μην αργήσουν να δημοσιευθούν τα βιβλία σας που αναγγέλλετε στο πρώτο φύλλο του Δωδεκαλόγου ως «έργα που μπορεί να βγούνε αργότερα».11 Οι θαυμασταί σας τα περιμένουν με ανυπομονησία.
Όλως φιλικώς
Π. Σ. Δέλτα
Θεοδόσης Πυλαρινός: Ομότιμος Καθηγητής Ιονίου Πανεπιστημίου
[1] Frankfurt a/M. = Frankfurt am Main.
[2] To γράμμα αυτό του ποιητή έχει δημοσιευτεί στους τόμους: Παλαμάς, Κωστής (1975). Αλληλογραφία, τ. 1 (1875-1915). Επιμ. Κ. Γ. Κασίνης. Αθήνα: Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 134-135, και νωρίτερα, το 1956, στην Αλληλογραφία της Π. Σ. Δέλτα 1906-1940. Επιμ. Ξ. Λευκοπαρίδης. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 20-21.
[3] Ο Αλέξανδρος Πάλλης υπήρξε, κατά τη μαρτυρία του Παλαμά, ο παρακινητής του, ώστε να προχωρήσει στην έκδοση του Δωδεκάλογου του Γύφτου. Στον «Πρόλογό» του, μάλιστα, στο έργο αυτό αναφέρει ευγνωμόνως τα εξής: «[…] κι ανίσως δε με παρακινούσε για το τύπωμα του Δωδεκάλογου του Γύφτου από κάποια του κομμάτια που φανήκανε στο Νουμά, ένας μεγάλος της εθνικής προκοπής και των γραμμάτων φίλος και δουλευτής, ο κύριος Α. Πάλλης, θα τον κρατούσ’ ακόμα στο συρτάρι». Βλ. Παλαμάς, Κωστής (2019). Άπαντα, τ. 3. Επιμ. Θεοδόσης Πυλαρινός, Αθήνα: Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 11. Στον Πάλλη, σημειωτέον, έχει αφιερώσει ο ποιητής τη Φλογέρα του Βασιλιά: «Του Πάλλη, που χρόνια δούλευε τους αψεγάδιαστους δεκαπεντασύλλαβους της Ιλιάδας αφιερώνω τους δεκαπεντασύλλαβους της Φλογέρας του Βασιλιά» (βλ. Άπαντα, τ. 4. Η Φλογέρα του Βασιλιά με την Ηρωική Τριλογία, Αθήνα: Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 9).
[4] Της γράφει ο Παλαμάς στην προαναφερθείσα επιστολή του: «[…] Είχα ακούσει πως, κάπως διαφορετικά από τα συνηθισμένα σ’ εμάς, προσέχετε στην οποιαδήποτε κίνηση της νέας μας λογοτεχνίας, και αγαπάτε την ποίησή μας και τη γλώσσα της. Για τούτο χάρηκα με την ευκαιρία που μου εδόθη, και φρόντισ’ αμέσως να σας το προσφέρω το βιβλίο μου, και να σας το στείλω, σημειώνοντας απάνω σ’ εκείνο το τιμημένο σας όνομα. Δυστυχώς ο φίλος μου κ. Πάλλης ελησμόνησεν εγκαίρως να με πληροφορήση, με πληροφόρησε δε, αφού σας είχα αποστείλει το βιβλίο, πως τούτο ήταν ακριβοπληρωμένο. Με στενοχώρησε το πράγμα· ο πολύτιμος άλλωστε φίλος μου έγινε αφορμή να ματαιωθή η χαρά μου από τη σκέψη πως κ’ εγώ μπορούσα να σας προσφέρω κάτι τι, όσο ταπεινή κι αν είτανε η προσφορά μου».
[5] Η Δέλτα είχε εκφράσει την επιθυμία να της σταλούν δύο τόμοι της Τρισεύγενης και ο Παλαμάς έρχεται να την ικανοποιήσει, όπως αναφέρεται στην επιστολή του, συμπληρώνοντας την αποστολή και με έναν ακόμα τόμο του Δωδεκάλογου.
[6] Από τα γραφόμενα είναι φανερό ότι η Δέλτα ήταν υπέρ της δημοτικής γλώσσας, πράγμα που γνωρίζει ο Παλαμάς και το έχει συζητήσει με τον Πάλλη. Εξάλλου, η αναφορά της στον Νουμά, το μαχητικό περιοδικό των δημοτικιστών, στη συνέχεια της επιστολής της, αυτό αποδεικνύει.
[7] Είναι ο Λέανδρος Παλαμάς (1891-1958) και η συλλογή του Τα πρώτα τραγούδια 1904-1907, έκδοση της Εστίας, το 1907. Ο Λέανδρος είχε σπουδάσει Οικονομικά στο Λονδίνο και τη Γενεύη. Υπήρξε επίσης κριτικός και μεταφραστής.
[8] Η αγγλική αυτή παροιμιώδης φράση ισοδυναμεί με τη δική μας «το μήλο κάτω από τη μηλιά θα πέσει», που λέγεται για την ομοιότητα χαρακτήρα του παιδιού προς τον πατέρα ή τη μητέρα του. Υπάρχει και άλλη παραλλαγή της: «is a chip off the old block».
[9] Στη Γενεύη πήγε το 1907 για σπουδές στα Οικονομικά, με έξοδα μάλιστα του Εμμανουήλ Μπενάκη, του πατέρα της Δέλτα.
[10] Είναι δύο αντίτυπα της συλλογής του Λέανδρου, Τα πρώτα τραγούδια.
[11] Στην κυριολεξία αναγράφεται: «Έργα του ιδίου χωριστά τυπωμένα» και «Άλλα που μπορεί να βγούνε αργότερα». Στα «Άλλα» αναφέρονται τα ακόλουθα, σημειώνουμε δε ότι ορισμένα από αυτά κυκλοφορήθηκαν, ενώ τα περισσότερα δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ: Η Φλογέρα του Βασιλιά (βυζαντινή ραψωδία» - Το τραγούδι του Καραϊσκάκη - Πολύμνια - τα δράματα Καλλίμαχος, Οι Κλέφτες, Πήραν την Πόλη - Ο Ψυχάρης και το Έργο του (δοκιμή μιας μελέτης) - Τα Χρόνια μου και τα Χαρτιά μου (αυτοβιογραφικά).
Επιμέλεια αφιερώματος: Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου | Μάκης Τσίτας
Σχεδιασμός: Γιώργος Φερμελετζής
Διορθώσεις κειμένων: Σωτηρία Αποστολάκη
Θερμές ευχαριστίες:
Στο Κολλέγιο Αθηνών για την παραχώρηση φωτογραφιών από το λεύκωμα Ήταν Κάποτε η Πηνελόπη Δέλτα
(Έκδοση Ελληνοαμερικανικόν Εκπαιδευτικόν Ίδρυμα, Κολλέγιο Αθηνών - Κολλέγιο Ψυχικού, 2006, Επιμέλεια: Ίρις Κρητικού)
Στην ιστορικό τέχνης Ίριδα Κρητικού για την αμέριστη βοήθεια
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου