Νίκος Αγγελίδης, «Το όνειρο του Τρελαντώνη», λάδι σε μουσαμά, 70x90 εκ., 2006
Το μυθιστόρημα Τρελαντώνης της Πηνελόπης Δέλτα είναι ένα εμβληματικό κείμενο της νεανικής λογοτεχνίας, το οποίο περιέχει αυτοβιογραφικές στιγμές της συγγραφέως, η οποία ενσαρκώνει την Πουλουδιά, με τα άλλα τρία αδέλφια της, μεταξύ αυτών τον τρομερό Αντώνη, που είναι «πολύ σκάνταλος και πολύ άτακτος και κάθε λίγο έβρισκε τον μπελά του» (σ. 13).1 Παρ’ όλες τις αταξίες του προτιμά το ξύλο από τη συγγνώμη και διαρκώς προκαλεί τον θαυμασμό στα αδέλφια και εξαδέλφια του. Το μυθιστόρημα εκδόθηκε το 1932, με τα δρώμενά του να αναφέρονται στο 1879. Το αναγνωστικό κοινό θα συναντήσει περιστατικά που αναδεικνύουν τις πρακτικές των παιδιών και τις σχέσεις μεταξύ τους και με τους ενήλικες (ανυπακοή αλλά και φιλαλήθεια, αυταρχισμός, συνεργασία αλλά και αυτονομία, υπευθυνότητα και γενναιοδωρία, σεβασμός στο διαφορετικό αλλά και διαφοροποίηση των φύλων). Η συγγραφέας, ενώ προσφέρει ένα σκηνικό με εικόνες της καθημερινότητας και της διαβίωσης των παιδιών από την πλευρά της μεγαλοαστικής καταγωγής της, ωστόσο έντεχνα και με προωθημένες θέσεις περιλαμβάνει και σύγχρονα με την εποχή συγγραφής του μυθιστορήματος γεγονότα, στα οποία αποτυπώνονται η παράδοση, η ομάδα, το παιχνίδι, ο δημιουργικός διάλογος, που αποτελούν και στοιχεία του εκπαιδευτικού κινήματος της Νέας Αγωγής που προωθούσε ο Εκπαιδευτικός Όμιλος, στον οποίο συμμετείχε η συγγραφέας μέχρι τη διάσπασή του (1927). Βασικές ιδεολογικές αρχές του Ομίλου ήταν οι παραδοσιακές λαϊκές αξίες, η δημοτική γλώσσα, η τέχνη, «η ενότητα και η συνέχεια του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού» (Τζάνη & Παμουκτσόγλου, 2002: 105-106).
Το μυθιστόρημα, γραμμένο στη δημοτική, αναφέρεται σε εποχές με διαφορετικά πολιτειακά, κοινωνικά και εκπαιδευτικά δεδομένα. Περιλαμβάνοντας δε ζωντανούς διαλόγους, ανάγλυφες περιγραφές, ολοκληρωμένους χαρακτήρες και χιούμορ, ευχάριστα μπορεί να διαβαστεί από τα σύγχρονα παιδιά και σε συνθήκες μιας λειτουργικής φιλαναγνωστικής πρακτικής κυρίως στο σχολείο, αλλά και στην οικογένεια, με διαδικασίες προώθησης μιας κριτικής ανάγνωσης ή και συνανάγνωσης.
Τα τελευταία χρόνια έχουν εκδοθεί τρεις εικονογραφημένες διασκευές, οι οποίες, κατάλληλα χρησιμοποιημένες, είναι δυνατόν να παρακινήσουν είτε τα μικρά παιδιά να διαβάσουν το πρωτότυπο αργότερα και τα μεγαλύτερα απευθείας είτε να το διαβάζουν παράλληλα. Η διασκευή αποτελεί σημαίνουσα έκφανση της διακειμενικότητας. Το αρχικό κείμενο μεταβάλλεται είτε με την παράλειψη τμημάτων του είτε με την προσθήκη άλλων προκειμένου να ανταποκριθεί στο κοινωνικοπολιτισμικό και εκπαιδευτικό επίπεδο κάθε εποχής και στις αναγνωστικές ανάγκες των αναγνωστών/αναγνωστριών. Υπάρχει πάντα, βέβαια, και ο κίνδυνος της λογοκρισίας (Ζερβού, 1997: 172, 123). Επίσης, είναι δυνατόν στη διασκευή να παρουσιάζεται το πρωτότυπο με αλλαγή της οπτικής γωνίας αφήγησης. Μεταξύ άλλων το θετικό στοιχείο μιας διασκευής είναι να διεγείρει το ενδιαφέρον, ώστε να αναζητηθεί το πρωτότυπο (Κανατσούλη, 32018: 142).
Οι εικονογραφημένες διασκευές είναι των Μαρίας Ιωάννου, Μαρίας Δασκαλάκη και Τζέμης Τασάκου. Και οι τρεις συγγραφείς προβαίνουν στην παράλειψη γεγονότων. Το κάθε επεισόδιό τους, που αποτυπώνεται σε λίγες σελίδες ή κάποιες αράδες, μας οδηγεί προς το ανάλογο κεφάλαιο του πρωτοτύπου. Π.χ. το επεισόδιο με την επικίνδυνη περιπέτεια στη θάλασσα σε καθεμιά από τις διασκευές παρατίθεται σε δύο ή τρεις σελίδες, ενώ στο πρωτότυπο σε δεκαεπτά σελίδες (σ. 145-161). Το επεισόδιο του πεσίματος του Αντώνη στη στέρνα με το νερό παρουσιάζεται σε δύο σελίδες, στις δύο πρώτες διασκευές, ενώ στην τρίτη σε μία αράδα, το δε επεισόδιο του παιχνιδιού, στο οποίο αναπαρίσταται η διαμάχη μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων είτε έχει παραλειφθεί είτε αναφέρεται ως ανάληψη. Εννοείται ότι στο πρωτότυπο τα συγκεκριμένα περιστατικά εκτείνονται σε αρκετές σελίδες.
Οι δύο πρώτες διασκευές που ακολουθούν σε μεγάλο βαθμό τη σειρά της επεισοδιακής πλοκής του πρωτοτύπου βοηθούν στην αποδοτική συνήθεια πολλών εκπαιδευτικών να διαβάζουν συχνά ένα απόσπασμα από ένα βιβλίο, στην περίπτωσή μας συμπληρώνοντας ό,τι έχει παραλειφθεί. Η διασκευή της Τασάκου, επιπλέον, οδηγεί παιδιά με ικανή αναγνωστική ιστορία, στην απευθείας ανάγνωση ολόκληρου του πρωτοτύπου. Η συγγραφέας, σε μια περιληπτική δημιουργική ανάπλασή του σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, χρησιμοποιεί και αφηγηματικές τεχνικές, όπως αναλήψεις ή προλήψεις, προσθέτοντας και σχόλια για το γνωστό, σε παλιές εκδόσεις, εξώφυλλο του ματωμένου κεφαλιού του Αντώνη, για τη διαχρονικότητα του βιβλίου κ.ά.
Σημειώνω μερικά σημεία των διασκευών για «αναζήτηση» του πρωτοτύπου: η εικόνα του Αντώνη, με αφορμή το πέσιμό του στη στέρνα, αναδύεται στο πρωτότυπο σε σπαρταριστές σελίδες (σ. 108-123), από τις εκφραστικότερες στη νεανική λογοτεχνία, μάλιστα και με στιγμές αφήγησης μαγικού ρεαλισμού, δηλαδή ισοτιμίας πραγματικότητας και φαντασίας: «Κι έτσι έφτιασε στρατούς και στόλους, χώρισε ληστές και χωροφύλακες, έστησε πύργους… διεύθυνε τα πάντα» (σ. 113). Συναρπαστικό ενδιαφέρον κινεί η περιπέτεια στη θάλασσα, όπου ο Αντώνης έπαιρνε θάρρος από τον Σεβάχ τον Θαλασσινό: «Να είχε ένα φανάρι, θα έκανε σινιάλα σαν τον Σεβάχ το Θαλασσινό. Μα δεν είχε. Ούτε σπίρτα είχε» (σ. 154). Παράλληλα το διακειμενικό στοιχείο του Σεβάχ προσφέρει δυνατότητες φιλαναγνωσίας.
Αφορμή για συζήτηση σχετικά με την παράδοση προσφέρει η παρουσία του μπαρμπα-Γιάννη Κανατά. Επίσης, και οι σκηνές με τα ζώα δίνουν αφορμή για συζήτηση σχετικά με τη φιλοζωία και τη στάση των ανθρώπων τότε και σήμερα. Στην αναζήτηση των σχετικών σελίδων με τα ζώα (σ. 168-171), κυρίως όταν τα παιδιά πήγαν μια γάτα να συναντήσει τα σκυλιά του βασιλιά, λέει ο στοχαστικός, εδώ, Αντώνης: «Ξέρεις, συλλογίζομαι …μήπως εμείς ήμασταν κακοί που πήγαμε να τη ρίξομε στη μύτη των σκύλων;» (σ. 171).
Επιπλέον, ο Τρελαντώνης στις διασκευές αλλά κυρίως στο πρωτότυπο προσφέρει αφορμές για κριτική προσέγγιση: π.χ. αναφέρεται η άποψη του Αντώνη για γυναικείες δουλειές, άποψη που επαναλαμβάνεται στο πρωτότυπο, η οποία όμως υπονομεύεται θετικά στη ρήση της εξαδέλφης Κλειώς: «Γιατί; Τα κορίτσια δε λεν σωστά λόγια; […] Και οι γυναίκες, νομίζεις, δεν είναι παλικάρια;» (σ. 242). Επίσης, γίνεται πολύς λόγος για την τιμωρία. Σε μία από τις πολλές σκανταλιές του Αντώνη, προπάντων εκείνη με το κάπνισμα του ναργιλέ, λέει η θεία του: «Δεν σε τιμωρώ γιατί τιμωρήθηκες μόνος σου. Με τον εμετό που σου έφερε το κάπνισμα του ναργιλέ» (σ. 80). Η Δέλτα είχε διαφοροποιημένη άποψη από τον παιδαγωγό Δελμούζο κυρίως όσον αφορά τον τρόπο και όχι το είδος της τιμωρίας, που η ίδια το θεωρεί δευτερεύον θέμα (Πεσμαζόγλου, 1991: 142).
Τέλος, αναφορικά με την εικονογράφηση –που αποτελεί στοιχείο για κριτική ανάγνωση από τα παιδιά–, οι δύο πρώτες διασκευές ακολουθούν το αφηγηματικό ύφος της εικονογράφησης του πρωτοτύπου, της Παπαρρηγοπούλου, αλλά με εκφραστικότερες τις μορφές. Η τρίτη διασκευή έχει ερμηνευτικά στοιχεία με πινελιές picture book (π.χ. ο Αντώνης στη ράχη φάλαινας). Δεν παρουσιάζει στο εξώφυλλο έναν σκεφτικό ή χαρούμενο Αντώνη, αλλά τον δείχνει με ένα μάλλον πονηρό και σκανταλιάρικο ύφος. Όμως αυτό αποτελεί θέμα ιδιαίτερου άρθρου. Άλλωστε υπάρχουν πλήθος εικονογραφήσεων από τις αλλεπάλληλες εκδόσεις του μυθιστορήματος.
Ο Τρελαντώνης έχει, διαχρονικά, τα αναλλοίωτα χαρακτηριστικά της παιδικότητας. Γι’ αυτό θα είχε ενδιαφέρον ένα graphic novel για όλες τις ηλικίες και, βέβαια, χωρίς διασκευαστικές παρεμβάσεις.
Γιάννης Σ. Παπαδάτος: Συγγραφέας, κριτικός λογοτεχνίας, τ. πανεπιστημιακός
Βιβλιογραφικές αναφορές
Πρωτογενείς:
Δασκαλάκη, Μ. (2016). Τρελαντώνης. Εικον. Θ. Τσίλης, Ε. Ζελέσκου. Αθήνα: Μίνωας, 38.
Δέλτα, Π. (171981). Τρελαντώνης. Εικον. Μ. Παπαρρηγοπούλου. Αθήνα: Εστία.
Ιωάννου, Μ. (2012). Τρελαντώνης. Εικον. Α. Σγούρα. Αθήνα: Κέδρος, 32.
Τασάκου, Τζ. (2018). Τρελαντώνης - Η πρώτη μου Πηνελόπη Δέλτα. Εικον. Α. Κονταίου. Αθήνα: Μεταίχμιο, 36.
Δευτερογενείς:
Bowers, M. A. (2004). Magic(al) Realism. London and New York: Routledge.
Δέλτα, Π. Σ. (1995). Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας. Αθήνα: Περίπλους.
Ζερβού, Αλ. (1997). Στη χώρα των θαυμάτων. Αθήνα: Πατάκης.
Κανατσούλη, Μ. (32018). Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής ηλικίας σχολικής και προσχολικής ηλικίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Πεσμαζόγλου, Τ. (1991). Το ηρωικό παραμύθι της Π. Σ. Δέλτα. Αθήνα: Εστία.
Τζάνη, Μ. & Παμουκτσόγλου, Αν. (2002). Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Θεσσαλονίκη: Ερωδιός.
[1] Οι σελίδες παραπέμπουν στο πρωτότυπο.
Επιμέλεια αφιερώματος: Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου | Μάκης Τσίτας
Σχεδιασμός: Γιώργος Φερμελετζής
Διορθώσεις κειμένων: Σωτηρία Αποστολάκη
Θερμές ευχαριστίες:
Στο Κολλέγιο Αθηνών για την παραχώρηση φωτογραφιών από το λεύκωμα Ήταν Κάποτε η Πηνελόπη Δέλτα
(Έκδοση Ελληνοαμερικανικόν Εκπαιδευτικόν Ίδρυμα, Κολλέγιο Αθηνών - Κολλέγιο Ψυχικού, 2006, Επιμέλεια: Ίρις Κρητικού)
Στην ιστορικό τέχνης Ίριδα Κρητικού για την αμέριστη βοήθεια
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου