Πριν από μερικά χρόνια, οι μελέτες για τους Έλληνες Εβραίους ήταν λιγοστές και σπάνιες. Τα δημοσιεύματα στον τύπο μεμονωμένα έως ανύπαρκτα. Αναμφίβολα, η ελληνοεβραϊκή ιστορία ήταν ένα θέμα «ταμπού». Ένα θέμα που ενδιέφερε λίγους και ήταν έμπλεο σιωπής. Τα χρόνια εκείνα ήταν «πέτρινα» για την ελληνοεβραϊκή ιστοριογραφία. Κι αν ακόμη κάποιος συνέτασσε μια μελέτη, δύσκολα θα έβρισκε εκδότη να την εκδώσει, ενώ τα όποια δημοσιεύματα επίσης πολύ δύσκολα θα έβρισκαν έντυπο πρόθυμο να τα φιλοξενήσει. Θα τολμήσω να πω ότι τα χρόνια δεν ήταν «πέτρινα» μόνο για την ιστορία των Ελλήνων εβραίων, αλλά και για την ίδια την ελληνοεβραϊκή κοινότητα, καθώς ο αντισημιτισμός της ελληνικής κοινωνίας, που ποτέ πάντως δεν κόπασε, βρισκόταν τότε σε έξαρση.
Το κρίμα για την ιστοριογραφία είναι διπλό, αν αναλογιστεί κάποιος την απώλεια της μνήμης, υπό την έννοια ότι πολλές προφορικές μαρτυρίες, που θα μπορούσαν να έχουν συλλεχθεί, δεν συλλέχθηκαν ποτέ, καθώς οι μάρτυρες –με τη διπλή έννοια του όρου– εξέλιπαν. Κατά συνέπεια, η ιστορία των Ελλήνων Εβραίων παρέμεινε στη σκιά και στη σιωπή μέχρι τουλάχιστον τη δεκαετία του 2000. Δεν υπήρχε σχεδόν κανένα ιστορικό σύγγραμμα, ενώ ελάχιστες και σπάνιες ήταν οι μονογραφίες για επιμέρους εβραϊκές κοινότητες. Έμενε επομένως ένα σπουδαίο και δυναμικό τμήμα του ελληνισμού στο περιθώριο της ιστοριογραφίας, την ίδια ώρα που η παρουσία και η συμβολή του ήταν σημαίνουσα στην ιστορία του χώρου και της χώρας, της Ελλάδας.
Τα χρόνια εκείνα επίσης, η ελληνική κοινωνία ήταν γεμάτη αρνητικά στερεότυπα απέναντι στους συμπολίτες και συμπατριώτες της ιουδαϊκής πίστης. Ο αντισημιτισμός βρισκόταν καθημερινά στον πολιτικό λόγο – οι νηφάλιες φωνές ήταν λιγοστές. Και βεβαίως ο αντισημιτισμός δεν έμενε μόνο στον λόγο. Σήμερα, 20 χρόνια μετά, χωρίς βεβαίως να έχουν πάψει οι αντισημιτικές εκφορές, τόσο στην κοινωνία, όσο και χειρότερα στους πολιτικούς ταγούς της, χωρίς να έχουν περιοριστεί τα αντισημιτικά έκτροπα σε βάρος συναγωγών, μνημείων και μνημάτων, γεγονός είναι ότι έχει αλλάξει σε μεγάλο βαθμό η στάση της επίσημης Πολιτείας απέναντι στους Έλληνες Εβραίους πολίτες της. Και αυτό είναι οπωσδήποτε ένα σημαντικό βήμα σε έναν μακρύ δρόμο με πολύ μέλλον.
Είναι επίσης γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια η κατάσταση έχει αντιστραφεί. Παρατηρείται μια ιστοριογραφική έκρηξη, όπως επίσης και μια έκρηξη μνήμης. Πλήθος μελετών για διάφορες κοινότητες έχει πλέον εκπονηθεί, μεγάλος αριθμός βιβλίων εκδόθηκε και εξακολουθεί να εκδίδεται, προφανώς επειδή έχει διαμορφωθεί ένα επιστημονικό κοινό διαθέσιμο να στραφεί στην έρευνα του συγκεκριμένου πεδίου, αλλά παράλληλα και επειδή σχηματίστηκε ένα αναγνωστικό κοινό διψασμένο να διαβάσει και να μάθει για την ιστορία του δικού του «άλλου», του Έλληνα Εβραίου γείτονα, συμπολίτη και συμπατριώτη. Την ίδια ώρα, νέοι επιστήμονες εκπονούν μεταπτυχιακές εργασίες και διδακτορικές διατριβές, αρκετές από τις οποίες εκδίδονται και σε βιβλία, εστιάζοντας σε θέματα πρωτότυπα και εξαιρετικά ενδιαφέροντα, που αφορούν στη ζωή και στην ιστορία των Ελλήνων Εβραίων.
Βέβαια, η ιστορία των Ελλήνων Εβραίων μπορεί να καθίσταται όχημα για προσωπικές φιλοδοξίες, χωρίς να συνοδεύεται από ειλικρινή αισθήματα και αγάπη για το θέμα. Κάποιες μελέτες, κάποια βιβλία γράφτηκαν και εκδόθηκαν επειδή το θέμα «πουλάει». Με αυτή την οπτική, τα προφανή και ορμέμφυτα αισθήματα αγάπης του συγγραφέα για τον εβραϊκό ελληνισμό καθιστούν το έργο του αυθεντικό και ιδιαίτερα σημαντικό.
Η μακραίωνη αυτή ιστορία ήταν πολυκύμαντη, σημαδεμένη δυστυχώς από ταραγμένες περιόδους, αντισημιτικές εξάρσεις, πογκρόμ και «συκοφαντίες του αίματος».
Ήταν μια μέρα μέσα στην καραντίνα, όταν ο μέχρι τότε διαδικτυακός φίλος μου Αναστάσιος Καράμπαμπας μου τηλεφώνησε και ζήτησε να μιλήσουμε για ένα βιβλίο που ετοίμαζε και για το οποίο ήθελε να γίνω κριτικός αναγνώστης. Όταν πήρα στα χέρια μου το δοκίμιο, η εύλογη επιφύλαξη μετατράπηκε σε ενθουσιασμό. Το σύνολο του εβραϊκού ελληνισμού με τρόπο μεθοδικό, παραστατικό, γλαφυρό όσο και επιστημονικό, είχε αποτυπωθεί στο έργο του συγγραφέα. Δεν σας κρύβω ότι με γύρισε τριάντα χρόνια πίσω στον χρόνο, όταν μοναχικός ερευνητής αναζητούσα κι εγώ σε έρευνα πεδίου αυτά τα ίχνη των Ελλήνων Εβραίων, σε τόπους όπου εξέλιπαν οι άνθρωποι και χάνονταν τα ίχνη. Με μετέφερε στην Ορεστιάδα, το Διδυμότειχο, την Αλεξανδρούπολη, το Σουφλί, την Κομοτηνή, την Ξάνθη, τη Δράμα, τις Σέρρες, την Καβάλα, τη Βέροια, την Καστοριά, τις πόλεις της Κρήτης, τα Γιάννενα… Θυμήθηκα με νοσταλγία τα χρόνια που αναζητούσα ξεχασμένα κοιμητήρια και τόπους κατεδαφισμένων συναγωγών, χωρίς όμως ένα εγχειρίδιο στα χέρια μου. Όταν οι σποραδικές πληροφορίες οδηγούσαν το συναίσθημα. Θυμήθηκα εμβληματικές μορφές του μεταπολεμικού εβραϊσμού, όπως οι αείμνηστοι Σαμπετάι Τσιμίνο και Ευτυχία Σβώλη, αλλά και ο καλός μου φίλος Τζέκης Κοέν, στερνός Εβραίος της Ανατολικής Μακεδονίας. Μορφές ενός κόσμου που χανόταν, ενός κόσμου που και τα ίχνη του ακόμη κινδύνευαν να χαθούν. Αυτόν τον κόσμο φέρνει στο φως το βιβλίο του Αναστάσιου Καράμπαμπα, για να μη χαθεί ποτέ.
Η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου στον σημερινό ελλαδικό χώρο είναι πανάρχαια: χάνεται στα βάθη του χρόνου και ανάγεται οπωσδήποτε στην προχριστιανική κοινή εποχή. Η μακραίωνη αυτή ιστορία ήταν πολυκύμαντη, σημαδεμένη δυστυχώς από ταραγμένες περιόδους, αντισημιτικές εξάρσεις, πογκρόμ και «συκοφαντίες του αίματος», ώστε η γαλήνια και ειρηνική συμβίωση με το χριστιανικό στοιχείο να αποτελεί το ζητούμενο, αλλά δυστυχώς όχι τον κανόνα.
Πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στα όρια της σημερινής Ελλάδας λειτουργούσαν περισσότερες από 30 εβραϊκές κοινότητες με ένα πληθυσμιακό εύρος που προσέγγιζε τις ογδόντα χιλιάδες ψυχές, που αντιστοιχούσαν στο 1% του συνολικού πληθυσμού. Εκτός από τη μεγάλη Θεσσαλονίκη, η ιστορία της οποίας επί πολλούς αιώνες ταυτίζεται με το εβραϊκό στοιχείο, στην Ελλάδα υπήρχαν πολυπληθείς εβραϊκές κοινότητες με υπερχιλιόχρονη ιστορία, όπως τα Γιάννενα, το Διδυμότειχο ή η Χαλκίδα, ενώ Έλληνες Εβραίοι διέπρεψαν –και διαπρέπουν μέχρι σήμερα, τιμώντας τη χώρα διεθνώς– σε όλους τους τομείς της οικονομίας, της επιστήμης και του πολιτισμού, αφήνοντας το έργο τους παρακαταθήκη στην ιστορία του τόπου. Οι περισσότερες από αυτές τις κοινότητες εξαφανίστηκαν την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και τα μέλη τους εξοντώθηκαν στη συντριπτική τους πλειονότητα από τους Γερμανούς, με αποτέλεσμα σε πολλές πόλεις, όπου στο παρελθόν ακτινοβολούσαν οι εβραϊκές κοινότητες, σήμερα να έχουν απομείνει μόνο ίχνη της μακραίωνης ιστορίας τους ή, κάποιες φορές, δυστυχώς ούτε και αυτά.
Τα ίχνη αυτά, σβησμένα ή εμφανή, έρχεται να φέρει στο φως της δημοσιότητας και να αναδείξει κατά τρόπο υποδειγματικό το βιβλίο του Αναστάσιου Καράμπαμπα. Παρά την ιστοριογραφική έκρηξη που προανέφερα, στον τομέα της γενικής ιστορίας των Ελλήνων Εβραίων, το κενό εξακολουθούσε να υφίσταται, καθώς η βιβλιογραφική παραγωγή παρέμενε περιορισμένη και ελλιπής. Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει το βιβλίο του Αναστάσιου Καράμπαμπα. Συνδυάζοντας την ιστορία με το παρόν, ο συγγραφέας παρουσιάζει τη διαχρονική πορεία του εβραϊκού ελληνισμού σε όλο γεωγραφικό και ιστορικό της εύρος.
Ο συγγραφέας του βιβλίου είναι ένας ξεχωριστός επιστήμονας, εξειδικευμένος στην ελληνοεβραϊκή ιστορία. Συνεργάτης της Alliance Israelite, ενός οργανισμού που πρόσφερε τα μέγιστα στον αγώνα πνευματικής αναγέννησης των Εβραίων του ελλαδικού και του άλλοτε οθωμανικού χώρου, παρουσιάζει με το έργο του την τρισχιλιόχρονη ιστορία των Ελλήνων Εβραίων – και όχι μόνο τα ίχνη τους, αλλά και τη σημερινή πραγματικότητα. Το βιβλίο, καίτοι δεν στερείται ούτε στο ελάχιστο επιστημονικής τεκμηρίωσης, εντούτοις δεν απευθύνεται στην εκ των πραγμάτων περιορισμένη ακαδημαϊκή κοινότητα. Είναι ένα βιβλίο, που με συνειδητή επιλογή του συγγραφέα του απευθύνεται στο ευρύτερο κοινό. Πρόκειται για βιβλίο εύχρηστο και προσιτό ακόμη και στον μη εξειδικευμένο αναγνώστη, που διψά για να μάθει τη μεγάλη αυτή ιστορία, κι αυτό καθιστά την έκδοσή του ιδιαίτερα σημαντική. Διότι κατ’ αυτόν τον τρόπο, το βιβλίο του Καράμπαμπα καθίσταται χρηστικό εργαλείο δημόσιας ιστορίας, ώστε να καταστήσει την ελληνοεβραϊκή ιστορία κοινό κτήμα στο πλατύ αναγνωστικό κοινό, που θα προσεγγίσει τη μεγάλη ιστορία και τη σπουδαία παρουσία των Ελληνοεβραίων συμπατριωτών του.
[Ο Θρασύβουλος Παπαστρατής είναι ιστορικός-νομικός.]
Στα ίχνη των Εβραίων της Ελλάδας
Οι Έλληνες Εβραίοι και η παρουσία τους στον ελλαδικό χώρο από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας
Αναστάσιος Καράμπαμπας
Ψυχογιός
σ. 320
ISBN: 978-618-01-4234-1
Τιμή: 19,90€
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/20875-sta-ihni-ton-evreon-tis-elladas
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου