- Απόστολος Σπυράκης
Tι κοινό μπορεί να έχει η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς με την καταστροφή της πόλης του Μεξικού από τους Ισπανούς του Ερνάν Κορτές; Προσπαθώντας να απαντήσει σε τούτο το ερώτημα, η Ελένη Κεφάλα επιχείρησε ένα απίθανο πάντρεμα δύο πολιτισμών που φαινομενικά χωρίζονται από χάσμα γεωγραφικό και πολιτισμικό, το τέλος τους όμως αποτέλεσε ορόσημο της μετάβασης από τον Μεσαίωνα σ’ αυτό που οι ιστορικοί ονομάζουν νεωτερικότητα. Η συγγραφέας, που διδάσκει Λατινοαμερικανική Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Σεντ Άντριους της Σκοτίας, ακολούθησε μια πολύ τολμηρή προσέγγιση, η οποία όμως είναι διαδεδομένη στην κοινότητα των ιστορικών επιστημόνων του εξωτερικού που μελετούν τη μετάβαση από τον αρχαίο στον σύγχρονο κόσμο, μέσα από ένα πρίσμα παγκόσμιο. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο Οι κατακτημένοι τιμήθηκαν το 2022 με το βραβείο Edmund Κeeley για την πρωτοτυπία του θέματος και για την εκτεταμένη έρευνα που απαιτήθηκε κατά τη συγγραφή του.
Η Ελένη Κεφάλα χρησιμοποιεί ως βάση της μελέτης της τρία κείμενα, που απηχούν λαϊκές παραδόσεις: το Ανακάλημα, έναν από τους πιο γνωστούς θρήνους για την άλωση της Κωνσταντινούπολης, καθώς και δύο τραγούδια ανώνυμων συνθετών που μιλούν για την πολιορκία και την άλωση της πόλης του Μεξικού (Τενοτσίτλαν) από τους Ισπανούς τυχοδιώκτες. Σε ό,τι αφορά το Ανακάλημα, που βρέθηκε στη βιβλιοθήκη του Ζαν-Μπατίστ Κολμπέρ (1619-1683), υπουργού Οικονομικών του Λουδοβίκου ΙΔ’, είναι φανερές οι επιδράσεις και οι ομοιότητές του με κείμενα λογίων ιστορικών, όπως η Ξυγγραφή Ιστοριών που έγραψε ο ιστορικός Μιχαήλ Κριτόβουλος το 1467. Τόσο στην αφήγηση του λόγιου Βυζαντινού ιστορικού όσο και στο Ανακάλημα γίνεται λόγος για το «κάψιμο των εικόνων, το ποδοπάτημα ιερών βιβλίων, τη μίανση και τον θρυμματισμό ιερών αντικειμένων, που τα γυμνώνουν από τον πολύτιμο διάκοσμό τους, την παραβίαση λειψανοθηκών και την καταστροφή ιερών λειψάνων καi τη βεβήλωση άγιων δισκοπότηρων». Το έμμετρο ποίημα απηχεί παραδόσεις και δοξασίες, όπως οι περίφημοι Χρησμοί του Λέοντος Σοφού για την ανακατάληψη της Βασιλεύουσας, δοξασίες βαθιά ριζωμένες στη συνείδηση του λαού, καθώς από την πρώτη στιγμή οι απόγονοι του Βυζαντίου πίστεψαν ότι ήταν δυνατή η απελευθέρωση της πρωτεύουσάς τους από έναν συμμαχικό στρατό των χριστιανικών δυνάμεων.
Tι κοινό μπορεί να έχει η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς με την καταστροφή της πόλης του Μεξικού από τους Ισπανούς του Ερνάν Κορτές;
Από την άλλη, τα τραγούδια που συνέθεσαν κάποιοι φωτισμένοι απόγονοι των γηγενών, που σήμερα ονομάζονται Μεσίκα (Mexica) και μιλούν τη γλώσσα νάουατλ, έχουν επίσης χαρακτήρα θρηνητικό για την πόλη που χάθηκε: «Στ’ αλήθεια εγκαταλείψαμε –ακούστε τα τραγούδια μου!– τούτη την πόλη μας, τούτη την Τενοτσίτλαν, εδώ στο Μεξικό» λένε οι στίχοι, των οποίων η τεχνοτροπία δεν έχει καμιά σχέση με τη δυτικοευρωπαϊκή λαϊκή και έντεχνη ποίηση. Τα άσματα των Μεσίκα καταριούνται τους Ισπανούς («εκείνοι με τα όπλα από μέταλλο ρημάζουνε την πόλη») και μιλούν για το χάος που ακολούθησε την κατάκτησή της: «…βροντάει ξανά και ξανά μέσα από ’να τιρκουάζ αρκεβούζιο, κι ο καπνός τυλίγεται […] Οι Τενότσκα είναι κυκλωμένοι, οι Τλατελόλκα είναι κυκλωμένοι […] τραγουδήστε, αδέρφια». Όπως και στην περίπτωση της Κωνσταντινούπολης, υπήρξαν κι εδώ προδότες και αυτόμολοι που επέτρεψαν στους ελάχιστους Ισπανούς να καταλάβουν ένα αρχαϊκό βασίλειο, η αγορά του οποίου ήταν τόσο καλά ρυθμισμένη και είχε τόσο μεγάλες διαστάσεις, που όμοιά της δεν έβρισκες σε όλο τον κόσμο. Τα εμπορεύματα που διακινούνταν σ’ εκείνη την αγορά, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Κορτές, ήταν διπλάσια αυτών που έβρισκες σε μεγάλες ισπανικές πόλεις όπως η Σαλαμάνκα.
Ενώ η άλωση της Κωνσταντινούπολης σηματοδοτεί το τέλος του παλαιού κόσμου, η κατάκτηση του Μεξικού οριοθετεί το ξεκίνημα της νέας εποχής, που έδωσε την ευκαιρία στον παραπαίοντα ευρωπαϊκό πολιτισμό να ξαναζωντανέψει χρησιμοποιώντας τις νέες κτήσεις του· τούτο είναι το σημείο όπου οι διαφορετικές ιστορίες των κατακτημένων πόλεων συναντώνται ενώνοντας τις τύχες τους μ’ έναν παράξενο τρόπο, ο οποίος στη συνέχεια παίρνει δρόμους διαφορετικούς. Όπως γράφει η Ελένη Κεφάλα, η άλωση της Κωνσταντινούπολης αποτέλεσε μια ανοιχτή πληγή που «διαμόρφωσε σε βάθος την ταυτότητα των Ελλήνων από την τουρκοκρατία ως τον δέκατο ένατο αιώνα και την εμφάνιση της Μεγάλης Ιδέας […] το τραύμα της άλωσης της Κωνσταντινούπολης έγινε ένας πρωτοδείκτης (archsignifier) όλων των τραυμάτων του έθνους, ακόμα και της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο το 1974». Οι θρήνοι των αυτοχθόνων για την πτώση της πόλης του Μεξικού, όμως, λειτούργησαν διαφορετικά. Η σύγχρονη συνείδηση των Μεξικανών θεμελιώθηκε πάνω στα εθνικιστικά δόγματα, σύμφωνα με τα οποία η ιστορία της χώρας ξεκινά με την κατάκτησή της από τους Ισπανούς, γεγονός που βάζει στο περιθώριο το προκολομβιανό παρελθόν της. Μ’ αυτόν τον τρόπο το πολιτισμικό τραύμα της κατάκτησης περνά στο περιθώριο και αφορά μια μειοψηφία, σε αντίθεση με ό,τι συνέβη με τη συλλογική μνήμη των Ελλήνων, που συνεχίζουν να νιώθουν τον απόηχο της άλωσης.
Οι κατακτημένοι
Το Βυζάντιο και η Αμερική στο μεταίχμιο της νεωτερικότητας
Ελένη Κεφάλα
μετάφραση: Παναγιώτης Σουλτάνης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
232 σελ.
ISBN 978-618-230-090-9
Τιμή €22,00
Απόστολος Σπυράκης συγγραφέας και κριτικός
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/24860-eleni-kefala-oi-kataktimenoi
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου