- Τασούλα Καραγεωργίου
Ας θεωρηθεί το κείμενο αυτό ως ένα μικρό αντίδωρο για τα όσα πολλά έμαθα και για τη συγκίνηση που μου επεφύλαξε η κριτική και ερμηνευτική έκδοση από την Ελένη Καράμπελα της χαμένης ευριπίδειας τραγωδίας Παλαμήδης, από την οποία σώζονται λιγοστοί (λίγο περισσότεροι από τριάντα) στίχοι. Το βιβλίο φέρει τον πρωτοποριακό για πανεπιστημιακό σύγγραμμα τίτλο Το πάνσοφο τ’ αηδόνι των Μουσών (εκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα, 2023) και έχει ως κεντρικό ήρωα τον ευριπίδειο Παλαμήδη, τον ήρωα του πνεύματος και τον ευρετή της γραφής, ένα πρόσωπο που, τουλάχιστον σε ό,τι με αφορά, παρέμενε, με δεδομένη και την αποσιώπησή του από τον Όμηρο, στο ημίφως μιας σύντομης και αόριστης λεξικογραφικής αναφοράς.
Στην Ελένη Καράμπελα οφείλουμε την πολύμοχθη και συστηματική αναζήτηση και συλλογή, μέσα στο αχανές σύμπαν της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, των σκόρπιων ψηφίδων που συγκροτούν τον παλαμήδειο μύθο και την ανασύνθεση μιας ευγενούς προσωπικότητας, η οποία χάρη στο παρόν βιβλίο εξέρχεται από την αχλή των κειμενικών σπαραγμάτων για να διεκδικήσει με ακέραιο πλέον το πρόσωπο τη θέση ενός μυθικού συμβόλου, προτύπου ηθικής στάσης, που συνταιριάζει αρμονικά την αρετή με τη σοφία.
Πρόκειται για τον Παλαμήδη, που αποκαλύπτει την απάτη του Οδυσσέα και τον αναγκάζει σε συμμετοχή στην τρωική εκστρατεία. Για τον Παλαμήδη, που βρίσκει τρόπους ειρηνικής απασχόλησης των στρατιωτών, που εξασφαλίζει αλεύρι για τη σίτιση του στρατεύματος. Για τον Παλαμήδη, τραγικό θύμα της εκδικητικής μανίας ενός φθονερού και δόλιου Οδυσσέα, που με πλαστά στοιχεία τον συκοφαντεί ως προδότη και παρασύρει τους εύπιστους Αχαιούς στην επαίσχυντη πράξη του λιθοβολισμού. Κυρίως όμως για τον Παλαμήδη ευρετή της γραφής και ευεργέτη του ανθρώπου.
Η Ελένη Καράμπελα αναζήτησε με συστηματική καταγραφή, συνοδευμένη από πλήθος παραπομπών και υποσελίδιων σχολίων, τα ίχνη της παρουσίας του Παλαμήδη πρώτα στα Κύπρια έπη,στα αποσπάσματα των οποίων διασώζονται, όπως και η ίδια αναφέρει, προομηρικοί μυθολογικοί πυρήνες, σύμφωνα με τους οποίους ο Παλαμήδης, γιος του Ναυπλίου (βασιλέως της ομώνυμης πόλης και της Κλυμένης), μετέχει ενεργά στη συγκέντρωση του στρατεύματος για τον τρωικό πόλεμο και, επισκεπτόμενος την Ιθάκη, αποκαλύπτει εκεί την πλαστή παραφροσύνη του Οδυσσέα, ο οποίος προσποιείται τον παράφρονα προκειμένου να αποφύγει τη στράτευσή του στον πολυετή πόλεμο και την κατά τον χρησμό βασανιστική περιπέτεια επιστροφής στην Ιθάκη. Στα Κύπρια έπη εντοπίζει λοιπόν το βιβλίο τις απαρχές του φθόνου, που με την ευφυΐα, την παιδεία και την ευγένεια της παρουσίας του ο ήρωας προκαλεί σε έναν άλλο Οδυσσέα, όχι τον εκλεκτό των ομηρικών επών, αλλά τον Οδυσσέα των τραγικών ποιητών, που κατά κανόνα συνδέει στο αρχαίο δράμα την παρουσία του με ό,τι ορίζει ο Μακρυγιάννης ως δόλο κι απάτη. Από τις τρεις τραγωδίες των τριών μεγάλων τραγικών που φέρουν τον ομώνυμο του ήρωα τίτλο Παλαμήδης και από μία ακόμα του Σοφοκλή, που φέρει τον τίτλο Ναύπλιος, όνομα του πατέρα του ήρωα, δεν σώθηκαν παρά ελάχιστοι στίχοι – σαν να αποκρύπτεται έτσι μια αόρατη ομόθυμη ενοχή για το άδικο που υπέστη ο άριστος των Αχαιών. Από τα Κύπρια έπη, από τα σπαράγματα των τραγικών αλλά και από τις διάσπαρτες αναφορές σε μεταγενέστερες πηγές της ύστερης αρχαιότητας, ακόμα και της βυζαντινής γραμματείας, η Ελένη Καράμπελα σταχυολόγησε τα στοιχεία της επαίσχυντης σκευωρίας του Οδυσσέα εις βάρος του ήρωα, που υπήρξε το ανθρώπινο αντίστοιχο του ημίθεου Προμηθέα: εκείνος τιμωρήθηκε επειδή έφερε στους ανθρώπους τη φωτιά, ο Παλαμήδης οδηγήθηκε στον ατιμωτικό θάνατο του λιθοβολισμού επειδή ο βραχύς βίος του υπήρξε μια συνεχής προσφορά προς τον άνθρωπο και την ευτυχία του, με κορυφαίο δώρο προς την ανθρωπότητα την επαναστατική ανακάλυψη της γραφής.
Αυτή τη μέγιστη προσφορά του Παλαμήδη εξαίρουν εννέα διασωθέντες από τη χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη στίχοι, τους οποίους παραθέτει το βιβλίο, συνοδευμένους από εξαντλητικά σχόλια και από πλείστες διαφωτιστικές παραπομπές στο υποσέλιδο. Στους στίχους αυτούς είναι προφανές πως μιλά ο ίδιος ο Παλαμήδης, υπερασπιζόμενος την προσφορά του στους ανθρώπους: «Μόνος εγώ κατάφερα να βρω φάρμακα για τη λησμονιά·/ ορίζοντας σύμφωνα, φωνήεντα και συλλαβές/ έμαθα στους ανθρώπους την Τέχνη της γραφής…» αναφέρει χαρακτηριστικά στους τρεις πρώτους στίχους.
Ο Παλαμήδης οδηγήθηκε στον ατιμωτικό θάνατο του λιθοβολισμού επειδή ο βραχύς βίος του υπήρξε μια συνεχής προσφορά προς τον άνθρωπο και την ευτυχία του, με κορυφαίο δώρο προς την ανθρωπότητα την επαναστατική ανακάλυψη της γραφής.
Θα ήθελα στο σημείο αυτό να επισημάνω πως στη λαμπρή αυτή εργασία οφείλω μεταξύ άλλων πολλών και ορισμένες σκέψεις που μου επέτρεψαν να αναγνωρίσω τη διαχρονική αξία των ευριπίδειων στίχων και την υπόγεια συνομιλία τους με τη νεοελληνική λογοτεχνική δημιουργία, δημοτική και λόγια. Η μεταφορική χρήση της λέξης φάρμακα, προκειμένου να αποδοθεί από τον Ευριπίδη η διά της γραφής αποτροπή της λήθης, ανακαλεί τη διαχρονική στην ποιητική δημιουργία πάλη της μνήμης ενάντια στη λήθη. «Πάλι μνήμη πάλι λήθη./ Διαρκώς τις ίδιες λέξεις χρησιμοποιώ», δηλώνει η Κική Δημουλά, εντοπίζοντας στην ύστερή της συλλογή (Άνω τελεία, 2016) το δίπολο που διατρέχει το σύνολο της ποιητικής της δημιουργίας. Εξάλλου, τη γραφή αναγνωρίζει ως διαβατήριο υστεροφημίας και η Σαπφώ, όταν διακηρύσσει: μνάσεσθαί τινά φαιμι † καὶ ἕτερον † ἀμμέων (απ. 147) [«και κάποιος άλλος σίγουρα θα με θυμάται εμένα»], ενώ παράλληλα η αξία της ως μαγικού ελιξίριου κυριαρχεί σε ανάλογους εκφραστικούς τρόπους της νέας ελληνικής ποίησης, όπως π.χ. στον στίχο «τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως» του Κ.Π. Καβάφη ή στον στίχο «τι είναι τα ποιήματα; μην είναι φάρμακα;» του Νίκου Καρούζου.
Επίσης, η κατά σχήμα συνεκδοχής χρήση της λέξης γράμματα, η ταύτισή της δηλαδή με την αληθινή παιδεία, έχει μεν μακρινή αφετηρία τον Παλαμήδη του Ευριπίδη (ἐξηῦρον ἀνθρώποισι γράμματ᾿ εἰδέναι), συνεχίζει όμως το ταξίδι της στα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα λόγου χάριν, όπου έξοχα εξαίρεται η ανθοφορία που υπόσχονται τα γράμματα με την ωραία μεταφορά του ξερού κλαδιού που ανθίζει στα χέρια του Αϊ-Βασίλη.
Ας μην ξεχνάμε και τη βαθύτερη ιδιότητα του ήρωα: ο Παλαμήδης δεν είναι μόνον ο εφευρέτης της γραφής· είναι το πάνσοφο τ’ αηδόνι των Μουσών· έκφραση περιφραστική, ταυτόσημη για την αρχαία ελληνική γραμματεία της έννοιας του ποιητή. «Μουσῶν ἀηδόνες: περίφρασις ἀντὶ ποιηταί», αναγράφει το Liddell & Scott στο σχετικό λήμμα. Η έκφραση συναντά το ομόλογό της σχήμα και στη νέα ελληνική ποίηση. Αναφέρω ενδεικτικά απόσπασμα από τον «Ύμνο εις τον θάνατον του Έλληνος ποιητού Διονυσίου Κόμητος Σολωμού» του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη: «Μαύρισε, κύμα τον αφρό,/ και σεις βουνά το χιόνι./ Γιατ’ ήλθε βαρυχειμωνιά/ και δε λαλεί τ’ αηδόνι,/ τ’ αηδόνι που τραγούδησε/ εις του βουνού τη ράχη./ Κλάψτε βουνά και βράχοι,/ τ’ αηδόνι δεν λαλεί…».
Σοφά η γραπτή παράδοση διέσωσε ως απόσταγμα διαμαρτυρίας και θρήνου μέσα σε ελάχιστους (τρεις) στίχους, τους οποίους παραδίδει ο Διογένης ο Λαέρτιος στους Βίους των Φιλοσόφων (2.42.10), καταγγελία για τη φρικτή πράξη του λιθοβολισμού με θύμα μάλιστα ποιητή, ο οποίος χαρίζει με τη λαλιά του παραμυθία:
ἐκάνετ᾿ ἐκάνετε τὰν
πάνσοφον, <ὦ Δαναοί,>
τὰν οὐδὲν ἀλγύνουσαν ἀηδόνα μουσᾶν.
Η επανάληψη ἐκάνετε ἐκάνετε (φονεύσατε, φονεύσατε) προσδίδει θρηνώδη χαρακτήρα στη διαμαρτυρία, ενώ παράλληλα διαστέλλει το μέγεθος της βαρβαρότητας του φονικού που έχει ως θύμα μιαν αηδόνα οὐδὲν ἀλγύνουσαν (=που κανένα δεν πειράζει – σχήμα λιτότητας, ώστε να λειτουργήσει υπόγεια η ζωηρή αντίθεση). Εξάλλου και ο Σεφέρης, όταν στη δική του «Ελένη» συνομιλεί με τη δακρυόεσσα αηδόνα της Ελένης του Ευριπίδη («δακρυσμένο πουλί»), δεν παραλείπει να ταυτίσει το ωδικό πτηνό με τον λαϊκό τραγουδιστή της Κύπρου («αηδόνι ποιητάρη»), όπως αντίστοιχα ο Ευριπίδης καλεί στην Ελένη του το αηδόνι να αφηγηθεί ως αοιδός τα πάθη των ξενιτεμένων.
Η κάθαρση θα επιτευχθεί και πάλι με την επικουρία της γραφής, που δικαιώνει τον ρόλο της στην υπεράσπιση του αληθούς και του δίκαιου.
Η διακήρυξη του Παλαμήδη για τη γραφή, που οὐκ έᾷ ψευδῆ λέγειν (=που δεν αφήνει ψέματα να λένε), συναντά την ταυτόσημη δήλωση του Ελύτη στο Άξιον εστί, μαζί με την προτροπή του να μνημονεύουμε τον Διονύσιο Σολωμό και τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη: «Η λαλιά που δεν ξέρει από ψέμα/ μεγαλόφωνα το νου μου ν’ απαγγείλει/ ευανάγνωστα να γίνουν τα σωθικά μου». Επισφραγίζει έτσι τη βεβαιότητα για την εμπιστοσύνη της ποίησης στην εγκυρότητα του γραπτού λόγου. Ο ευριπίδειος στίχος παράλληλα γίνεται αφορμή για μιαν άκρως εύστοχη αναζήτηση από τη συγγραφέα μιας ιδιαίτερης εκδοχής της τραγικότητας που διαπνέει το ευριπίδειο έργο. Παράλληλα, καταθέτει εμμέσως και έναν προβληματισμό σε σχέση με τον ρόλο της γραφής, επιχείρημα που βρίσκει σήμερα την επικαιρότητά του στη σύγχρονη συζήτηση για τα επιτεύγματα της τεχνολογίας, και μάλιστα για την τεχνητή νοημοσύνη. Παραθέτουμε σχετικά:
Αυτό συμβαίνει επειδή αυτή η μοναδική εφεύρεση [εν. τη γραφή] και η προσφορά της στους ανθρώπους ως φάρμακο για πολλές αδυναμίες του ανθρώπινου βίου, ανάμεσα στις οποίες είναι το ψεύδος, θα είναι ακριβώς αυτή η ίδια που θα προσδώσει στο ψεύδος τη μεγαλύτερη δύναμη [εν. την πλαστή επιστολή που χρησιμοποιεί ο Οδυσσέας ως ψευδές τεκμήριο της προδοσίας του ήρωα], θα αποδυναμώσει την αλήθεια και θα οδηγήσει τον Παλαμήδη στην καταστροφή. Πρόκειται για µια τραγική εκδοχή κατά την οποία ο τραγικός ήρωας καταστρέφεται από το δικό του δημιούργημα, πιασμένος στα δίχτυα της δικής του γενναιοδωρίας και αυτοπεποίθησης, καθώς δεν έχει προβλέψει τη δυνατότητα της χρήσης του δικού του επιτεύγματος στην υπηρεσία του δόλου, και έχοντας συγχρόνως υποτιμήσει την ακραία δύναμη του φθόνου. Το γράμμα που θα γράψει κατ’ εντολήν του Οδυσσέα µε φρυγικά γράμματα ο Φρύγας αιχμάλωτος θα αποτελέσει, μαζί µε τον χρυσό, αδιάψευστο τεκμήριο της ενοχής του Παλαµήδη, και όχι φάρμακο αληθείας εναντίον του ψεύδους και της λήθης. (σ. 81)
Εν τέλει η συγγραφέας ολοκληρώνει πειστικά –και σε απόλυτη συνέπεια με τη διαλεκτική σκέψη του Ευριπίδη– τα μεγάλα κενά της πλοκής του δράματος με την εξεύρεση μιας κάθαρσης, η οποία θα εγγυηθεί την τιμωρία των ενόχων της μιαρής πράξης του δημόσιου λιθοβολισμού ενός αθώου, ευγενούς και σοφού ήρωα. Η κάθαρση θα επιτευχθεί και πάλι με την επικουρία της γραφής, που δικαιώνει τον ρόλο της στην υπεράσπιση του αληθούς και του δίκαιου. Αντιγράφω από τον πρόλογο του έργου:
Μετά την καταδίκη του σοφού ήρωα και τον λιθοβολισμό του ο αδελφός του, Οίαξ, γράφει πάνω σε κουπιά ένα μήνυμα με την ελπίδα να φτάσει στον πατέρα τους, για να εκδικηθεί τον θάνατο του αθώου γιου του. Στο τέλος δεν απομένει παρά μια ελάχιστη ελπίδα ότι τα γράμματα που χαράχτηκαν επάνω στα κουπιά κραυγάζοντας για αλήθεια και δικαιοσύνη ακόμα θα φέρνουν το μήνυμα στους εκάστοτε θεατές, ώστε η σοφία να βρει τη θέση της στον κόσμο και ο κόσμος να αντισταθεί στις δυνάμεις που τον καταστρέφουν. (σ. 14)
Τα απεσταλμένα από τον Οίακα ξύλινα κουπιά φέρουν εγχάρακτη τη φρικτή είδηση για τον ατιμωτικό λιθοβολισμό του ευγενούς ήρωα, ο οποίος υπήρξε το αθώο θύμα του φθόνου, επειδή, σύμφωνα με τον σχολιαστή του Ευριπίδη: λιμώττοντας γὰρ παρεμυθήσατο, γράμματ᾽ ἐξευρών καὶ κύβους καὶ τὰ ἄλλα παίγνια, ἐν οἷς σφᾶς αὐτοὺς τρέποντες διέφερον τὴν ἔνδειαν, ὥστε διὰ ταῦτα τὸν Παλαμήδην μέγα σχεῖν ὄνομα (=τους πεινασμένους παρηγόρησε, επειδή εφηύρε τα γράμματα, τους κύβους και τα άλλα παιχνίδια, με τα οποία ευχαριστιόντουσαν και ξεχνούσαν τη φτώχεια τους, και έτσι ο Παλαμήδης απέκτησε ένα μεγάλο όνομα). Συνιστούν έτσι τα χαραγμένα κουπιά, με τη νίκη της μνήμης ενάντια στη λήθη, έναν θρίαμβο της γραφής. Ας μην ξεχνάμε ότι και ο άταφος Ελπήνορας, που ζητά στη νέκυια ένα μνήμα, ένα κουπί γυρεύει για επιτύμβιο σημάδι της επίγειας παρουσίας του. Τα χαραγμένα από τον αδελφό του ήρωα γράμματα γίνονται σήματα, ένα πλωτό ταφικό μνημείο, που αενάως πλέει στα πελάγη του χρόνου, κομίζοντας τον έπαινο της δικαιοσύνης και τη διαμαρτυρία για το άδικο. Όπως τα φυλαγμένα σε μποτίλιες τάματα που φθάνουν κάποτε στον όρμο του Πανορμίτη στη Σύμη, έτσι και οι ξύλινες πλάκες των κουπιών στέλνουν στους ωκεανούς των εποχών το ευριπίδειο μήνυμα, που με τόση στοργή και ευστοχία αναμεταδίδει η Ελένη Καράμπελα στο λαμπρό της βιβλίο:
Τοῦ γὰρ δικαίου κἀν βροτοῖσι κἀν θεοῖς
ἀθάνατος ἀεὶ δόξα διατελεῖ μόνου.
(Ἰωάννης Στοβαῖος, Ἀνθολόγιον, 3.9.16.)
[Η εισήγηση διαβάστηκε σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο βιβλιοπωλείο Πολύεδρον στην Πάτρα, την Κυριακή 10 Νοεμβρίου 2024.]
Το πάνσοφο τ’ αηδόνι των Μουσών
Ο Παλαμήδης του Ευριπίδη
Ελένη Ι. Καράμπελα
Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα
320 σελ.
ISBN 978-960-20-6607-2
Τιμή €21,20
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/24263-pansofo-aidoni-mouson
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου