- Ευσταθία Δήμου
Το νέο βιβλίο του Κώστα Βούλγαρη, Η Προμηθέα, έρχεται για να βαθύνει τον τρόπο με τον οποίον ο συγγραφέας αντιλαμβάνεται τη μυθιστορηματική γραφή και για να χαράξει ευκρινέστερα το περίγραμμά του ως ενός από τους πιο χαρακτηριστικούς εκπροσώπους της μεταμυθοπλασίας στην Ελλάδα. Ο όρος, γνωστός ήδη από τη δεκαετία του 1970, αναφέρεται όχι τόσο σε έναν διαφορετικό προσανατολισμό της μυθιστορηματικής γραφής όσο, κυριολεκτικά, σε μια διαφορετική φιλοσοφία, μια διαφορετική λογική στην προσέγγιση και τον χειρισμό του μυθιστορηματικού υλικού. Πρόκειται για την επίδοση στην αφηγηματική σύνθεση με σαφή την πρόθεση του συγγραφέα να φωτίσει ακριβώς τον τρόπο με τον οποίο η σύνθεση αυτή μεθοδεύεται. Πρόκειται, επίσης, για μια έκδηλη τάση προς την αυτοαναφορικότητα της γραφής, προς την απελευθέρωση της μυθιστορηματικής ύλης έτσι ώστε αυτή να μπορέσει να δείξει στον αναγνώστη την κατασκευή της, να τον καθοδηγήσει ώστε να αντιληφθεί και να απολαύσει όχι τόσο το αποτέλεσμα όσο τη μέθοδο διευθέτησής της. Θα μπορούσε κανείς να κάνει λόγο για μια πραγματική επανάσταση, που δεν αφορά μόνο τη λογοτεχνία αλλά και την ίδια τη ζωή, με το κέντρο βάρους να μετατίθεται από το πώς υπάρχει κάτι στο πώς παρουσιάζεται κάτι, στον τρόπο δηλαδή με τον οποίο το περιεχόμενο οικειώνεται τη μορφή μέσα από έναν άλλο δρόμο.
Ο Βούλγαρης, άλλωστε, έχει και στα προηγούμενα έργα του καταφύγει σε αυτή τη μεταμυθοπλαστική πρακτική που εκδηλώνεται ως ρευστότητα και πολυφωνία, ως ανομοιογένεια και ανοικείωση. Χαρακτηριστική είναι η αφηγηματική του σύνθεση Το εμφύλιο σώμα, την οποία ο δημιουργός έρχεται τώρα, με την Προμηθέα, να προεκτείνει, διαμορφώνοντας ένα νήμα που συνδέει το τελευταίο κεφάλαιο του προγενέστερου έργου με το κειμενικό σώμα του παρόντος, πάνω στην κοινή βάση της πολυφωνικής μεταμυθοπλασίας. Ο προσδιορισμός «πολυφωνική» έχει ιδιαίτερη αξία. Δείχνει ακριβώς την πρόθεση και την απόληξη της δημιουργίας που δεν έγκειται τόσο στη διαλογικότητα –παρόλο που και αυτή αποτελεί συστατική αρχή της δημιουργίας– όσο στην ελευθερία, νοούμενη ως αναδιαμόρφωση των όρων και των ορίων της αφήγησης, ως αναδιευθέτηση και επανένωση των λογοτεχνικών φωνών κατά τρόπο συμφιλιωτικό.
Η έννοια της ελευθερίας συνδέεται με μια σειρά από πρακτικές που έχουν στον πυρήνα τους τη συμπερίληψη, το άνοιγμα δηλαδή του δημιουργού στον λογοτεχνικό χωροχρόνο και το μακρύ και απολαυστικό ταξίδι του μέσα σε αυτόν. Ένα ταξίδι που αποκτά τη δυναμική του χάρη στους σταθμούς που πραγματοποιεί ο συγγραφέας και οι οποίοι τον τροφοδοτούν με τα εφόδια εκείνα που του είναι απαραίτητα, προκειμένου να φτάσει να δημιουργήσει και αυτός τον δικό του σταθμό, να γίνει σημείο αναφοράς και δημιουργικότητας. Θα μπορούσε να κάνει κανείς λόγο για διακειμενικότητα, θέλοντας να αναφερθεί στις ετεροαναφορές που πραγματοποιεί ο δημιουργός, στα χωρία εκείνα όπου άλλα έργα και άλλοι συγγραφείς αναφαίνονται ως αρμοί ή δεσμοί των επιμέρους μελών του κυρίως έργου. Θα μπορούσε όμως να κάνει λόγο και για τομές ή, καλύτερα, παύσεις, που δίνουν τη δυνατότητα στον αναγνώστη να εισδύσει στο λογοτεχνικό εργαστήρι και να διαπιστώσει ότι η λογοτεχνία είναι, ουσιαστικά, η πράξη της ανάκλησης και της επαναφοράς, της διαρκούς επιστροφής σε όσα γράφτηκαν τα οποία, κάθε φορά τοποθετούμενα μέσα σε ένα διαφορετικό πλαίσιο, καταδεικνύουν τη δύναμη και την αντοχή τους, ταυτόχρονα όμως και τον εύθραυστο ή εύπλαστο χαρακτήρα τους, την προθυμία τους να αποτελέσουν ξανά μια πρώτη ύλη σε ένα διαφορετικό καλούπι που, με τη σειρά του, θα προσφερθεί και αυτό ως πρώτη ύλη, ως υλικό έμπνευσης και επεξεργασίας στους επόμενους.
Μας προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση για τη λογοτεχνία, μια πρόσκληση σε μια ισότιμη συμμετοχή δημιουργού και αναγνώστη στο γίγνεσθαι του λόγου και του κόσμου.
Η Προμηθέα του Βούλγαρη είναι μεστή από αυτή τη διάθεση επιστροφής σε προγενέστερα ή σύγχρονά της κείμενα, που επιστρατεύονται με στόχο την επαναλειτουργία τους μέσα σε ένα πλαίσιο διαφορετικό, μέσα σε μια συνθήκη αναγεννητική, που δίνει στον περίφημο «κανόνα» αλλά και σε αυτούς που βρίσκονται έξω από αυτόν νέα ζωή και νέα προοπτική. Σολωμός, Μαρξ, Καρτέσιος, Μποντλέρ, Λιάνα Θεοδωράτου και πόσοι ακόμα που δεν γίνονται αντιληπτοί στην πρώτη ανάγνωση, λειτουργούν ως ψηφίδες που φέρουν όλο το φορτίο της πρότερης, αυτόνομης και αυτοτελούς τους παρουσίας. Μιας παρουσίας που, παρότι υπόκειται σε ένα είδος αποκοπής και σμίκρυνσης, εξακολουθεί να ακτινοβολεί και να προσφέρεται ως ένα είδος μαθητείας, ως μιας δυνατότητας οικείωσης και ταυτόχρονα ως μια εμπειρία υπέρβασης και μετατόπισης του συγγραφέα. Στο σημείο αυτό ανοίγει ένας διάλογος σχετικά με την εκμετάλλευση του έργου άλλων συγγραφέων, με τον βαθμό στον οποίο ένας δημιουργός νομιμοποιείται να παραθέσει στο έργο του χωρία, αποσπάσματα, συλλήψεις και αναφορές άλλων συγγραφέων. Γιατί εδώ ο Βούλγαρης φαίνεται πως δεν προτείνει απλά, αλλά προκρίνει αυτή τη μέθοδο ως την καταλληλότερη και την πλέον αρμόζουσα για να λειτουργήσει η τέχνη – με την επισήμανση, βέβαια, ότι η παράθεση θα έχει αρμονικά ενταχθεί και, την ίδια στιγμή, θα ξεχωρίζει ως επιλογή, ως προτίμηση, ως κριτική.
Επανερχόμενοι τώρα στο ζήτημα και το ζητούμενο της ελευθερίας και του ανοίγματος σε έναν χώρο όπου η γλώσσα και το είδος επαναπροσδιορίζονται, εκείνο που θα είχε κανείς να παρατηρήσει είναι ότι ο Βούλγαρης επιδιώκει την εκκίνηση όχι από το μηδέν, σίγουρα όμως από ένα σημείο στο οποίο η τέχνη, η ζωή και η ιστορία θα συναντιούνται και θα συνυπάρχουν. Μέσα στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να ενταχθούν οι προβληματισμοί που –εμβόλιμα– εκφράζει για την τέχνη και οι οποίοι αναδεικνύουν τη βούλησή του να διαλύσει τις ψευδαισθήσεις και να αποκαλύψει τη μοναδική αλήθεια για την τέχνη, που είναι η άπιαστη και η άφθαστη φύση της, η αντίστασή της σε κάθε προσπάθεια να οριστεί, η έλξη της προς τη ρευστότητα, τη συνεχή μεταλλαγή και τον μετασχηματισμό. Η τέχνη για τον Βούλγαρη έχει την ίδια ακριβώς υφή με τον αέρα, με τον άνεμο που μονάχα να αισθανθείς μπορείς, ποτέ να συλλάβεις και περιγράψεις.
Ξεχωριστή θέση μέσα στο έργο έχει η ιστορία. Είναι η ιστορία στη συγκεκριμένη, απτή μορφή της και σε μια πιο αφηρημένη εκδοχή της, που δεν θα πρέπει να ταυτιστεί με την ιστορία των ιδεών και των ιδεολογημάτων, αλλά μάλλον με την ιστορία του πνεύματος όπως αυτό αφυπνίστηκε για να διεκδικήσει τη μεταμόρφωσή του σε σώμα, σε πραγματικότητα, σε ζωή. Ο συγγραφέας κάνει συγκεκριμένες αναφορές, ανακαλεί στιγμές και πρόσωπα, επιχειρεί ερμηνείες, διαβάζει ξανά τα γεγονότα για να μπορέσει να δει την ιστορία στη λογοτεχνική της διάσταση και σημασία – ως ύλη που μορφοποιήθηκε κατά την ανθρώπινη βούληση και επιθυμία κι επιδέχεται, ακριβώς για τον λόγο αυτό, πολλές αναγνώσεις, πολλές επανασημασιοδοτήσεις, πολλές ερμηνείες. Σημαίνει άραγε αυτό ότι η σταθερότητα και η αλήθεια είναι μεγέθη δυσπρόσιτα ή, έστω, δυσθεώρητα και απομακρυσμένα; Η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι αρνητική. Δεν μπορεί όμως να μη λάβει υπ’ όψιν της και τον κυρίαρχο νόμο που κυβερνά την ανθρώπινη συνθήκη και που μπορεί να περιγραφεί με τον όρο διαλεκτική – μια δυναμική κίνηση της σκέψης και της δράσης των ανθρώπων, μια ώθηση προς τη διάνοιξη νέων δρόμων και τρόπων για την ανθρώπινη συμβίωση.
Μέσα σε όλη αυτή την ατμόσφαιρα, κεντρική αναδεικνύεται η θέση και ο ρόλος του αποδέκτη τόσο του νοήματος της αφήγησης όσο και του νοήματος της ιστορίας. Γιατί είναι αυτός που καλείται να νοηματοδοτήσει τις λέξεις, να ανασυνθέσει την αφήγηση, να αντιληφθεί τις τομές, τα κενά, τις γέφυρες και τις γεφυρώσεις και να μετατραπεί έτσι σε παραγωγό του μηνύματος που βρίσκεται σφηνωμένο μέσα στο αφηγηματικό ψηφιδωτό που συνθέτει εδώ ο Βούλγαρης. Πρόκειται για μια άκρως ενδιαφέρουσα πρόταση που δίνει στην αφήγηση έναν αφυπνιστικό ρόλο, μια διεγερτική λειτουργία, την κάνει να μοιάζει με ένα κάλεσμα κριτικό, διερευνητικό, συνθετικό του νοήματος της τέχνης και, κατ’ επέκταση, του πολιτισμού. Του πολιτισμού που συντίθεται από εναλλασσόμενα κομμάτια ζωής και τέχνης, με το ένα να παραδίδει τη σκυτάλη στο άλλο σε ένα αέναο δημιουργικό παρόν. Ο Βούλγαρης, με τη μεστή του γλώσσα, την τόσο ιδιότυπη, την καθαρά λογοτεχνική, κυρίως όμως με το άνοιγμά του σε πλείστες όσες πλευρές της ιστορίας της λογοτεχνίας και της λογοτεχνίας της ιστορίας, μας προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση για τη λογοτεχνία, μια πρόσκληση σε μια ισότιμη συμμετοχή δημιουργού και αναγνώστη στο γίγνεσθαι του λόγου και του κόσμου.
Η Προμηθέα
Κώστας Βούλγαρης
Κουκκίδα
160 σελ.
ISBN 978-618-208-145-7
Τιμή €13,78
Ευσταθία Δήμου φιλόλογος και συγγραφέας
https://diastixo.gr/kritikes/ellinikipezografia/24393-i-promithea
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου