Η Πηνελόπη Δέλτα διαδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο στη δεύτερη φάση της εξελικτικής πορείας της Παιδικής Λογοτεχνίας στην Ελλάδα, ενώ το συνολικό έργο της αποτέλεσε σταθμό στο πεδίο της Λογοτεχνίας, ειδικά στην εξέλιξη του παιδικού μυθιστορήματος. Τα έργα της αναγνωρίζονται ως διαχρονικά και επηρέασαν άλλα σύγχρονα, παιδικά και μη, στο επίπεδο της διασκευής, της εγγραφής ή της μεταγραφής. Εμπνευσμένη από τα προσωπικά της βιώματα, την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της εποχής της, η σπουδαία συγγραφέας ακολούθησε στα κείμενά της τη βασική σύμβαση της συγγραφής βιβλίων για παιδιά: την οργάνωση της αφήγησης με τρόπο τέτοιον, ώστε τα γραφόμενα να είναι κατανοητά από τους μικρούς αναγνώστες. Ο λόγος των βιβλίων της ήταν «αληθινά αφηγηματικός, ζωηρά χρωματισμένος από περιπέτειες και συγκινήσεις, απλός και στερεός»,1 ενώ απέφευγε, ως έναν βαθμό, την ψυχογράφηση των χαρακτήρων στα έργα της. Αυτό το έκανε, αφενός μεν βασισμένη στο γεγονός πως τα παιδιά προτιμούν ήρωες που παρουσιάζονται με λίγα και ξεκάθαρα χαρακτηριστικά, αφετέρου διότι βασική της επιδίωξη ήταν η εθνική αφύπνισή τους.2 Συγχρόνως, όμως, με τους χαρακτήρες έδινε στο κοινό της και τα παραδείγματα προς αποφυγή και απέδιδε το περιβάλλον όπου οι ήρωες δρούσαν λεπτομερώς, έτσι ώστε να το καταστήσει αυθεντικό και να παρουσιάζονται οι σκηνές και τα γεγονότα της πλοκής συνεκτικά και χρονικά αλληλένδετα.
Παρότι η γραφή της Π. Δέλτα αποπνέει παιδικότητα και ευαισθησία, ωστόσο δεν παύει να διαπιστώνεται σε αυτή τόσο η ανατρεπτικότητα του χαρακτήρα της όσο και ο βαθύτερος προβληματισμός της γύρω από τις κοινωνικές νόρμες της εποχής της, την εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Ελλάδος, καθώς επίσης και το ζήτημα της παιδείας3 – θέματα για τα οποία κατέβαλε σημαντικό έργο, για το οποίο έχουμε πληροφορίες χάρη στη διασωθείσα αλληλογραφία της με σημαντικά πρόσωπα του καιρού της και, κυρίως, με τους πρώτους δημοτικιστές. Η Δέλτα επιθυμούσε την ανάπτυξη μιας λογοτεχνίας εθνικού χαρακτήρα που θα οδηγούσε στην αύξηση του ενδιαφέροντος για την εθνική Ιστορία4 και, δίχως αντίρρηση, στόχευε (και κατόρθωνε) να τονίζει το εθνικό φρόνημα στο υποσυνείδητο των αναγνωστών της, υψώνοντας ως ιδανικά την πατρίδα, την αλληλοβοήθεια και την αυτοθυσία.5 Επιπρόσθετα, θεωρούσε πως η αναδρομή στο παρελθόν λειτουργεί σαν καθρέφτης μιας δημιουργικής αυτογνωσίας.
Μέσα από τα βιβλία της η Πηνελόπη Δέλτα έθεσε τα θεμέλια, μαζί με άλλους εκπροσώπους της ελληνικής διανόησης της εποχής της, για τη συγγραφή σπουδαίων ελληνικών ιστορικών μυθιστορημάτων, όμως έδωσε, ταυτόχρονα, ώθηση και στην κίνηση για τη μελέτη του βυζαντινού πολιτισμού. Η ενασχόληση της σπουδαίας λογοτέχνιδος με το Βυζάντιο ξεκίνησε αφότου πια αυτό είχε καθιερωθεί ως ο ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ αρχαίας και νεότερης ελληνικής Ιστορίας.6 Η επικέντρωσή της στο μεγαλείο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και η χρήση της Ιστορίας του Βυζαντίου στα βιβλία της συνέπεσε χρονικά με τη δράση των δημοτικιστών και την ανάπτυξη του ενδιαφέροντός τους για το Βυζάντιο. Η άντληση των θεμάτων των βιβλίων της από τη βυζαντινή εποχή και η εντρύφησή της στο ιστορικό μυθιστόρημα αποδίδεται, σύμφωνα με τους μελετητές του έργου της, στην επιδίωξή της να καλύψει το κενό που εντόπιζε όσον αφορά τη διάδοση της βυζαντινής Ιστορίας, την προαναφερθείσα έγνοια της για το έθνος και την ηθικο-πνευματική ανύψωση των μελλοντικών πολιτών της ελληνικής κοινωνίας. Επιπλέον, οφείλεται και στην ένταξή της στον δημοτικισμό:7 Επηρεασμένη από τον υπέρμαχο της δημοτικής σύζυγό της, Στέφανο Δέλτα, και από έναν από τους ιδρυτές του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», Ίωνα Δραγούμη, η Δέλτα συμμετείχε στους αγώνες για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας, ανταλλάσσοντας από το 1905 και εξής ιδέες μέσω επιστολών με τους Αλέξανδρο Πάλλη, Αργύρη Εφταλιώτη, Πέτρο Βλαστό, Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Γιάννη Ψυχάρη, Δημήτρη Γληνό, Αλέξανδρο Δελμούζο κ.ά.8
Η αντιπαράθεση μεταξύ των οπαδών της καθαρεύουσας και των δημοτικιστών ήταν σε έξαρση στα χρόνια της Π. Δέλτα· το γλωσσικό ζήτημα είχε λάβει τότε μείζονες πολιτιστικές, κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις. Από την Ιστορία του Βυζαντίου, τόσο η Π. Δέλτα όσο και οι δημοτικιστές επιχείρησαν να αντλήσουν την επιχειρηματολογία τους σχετικά με το αίτημά τους για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας,9 της οποίας την παράδοση συνέδεσαν με τη βυζαντινή, μελετώντας βυζαντινές πηγές. Στηρίχθηκαν, μάλιστα, σε απόψεις που είχαν άλλοτε εκφέρει βυζαντινολόγοι για να ενισχύσουν τη θέση τους πως η γλώσσα που συναντά κανείς σε κείμενα βυζαντινής προελεύσεως καταδεικνύει τη σχέση της με την ελληνική, η οποία έκτοτε εξελισσόταν αδιάκοπα.
Η Δέλτα συνεργάστηκε με σύγχρονούς της δημοτικιστές προτού συνθέσει τα έργα της, οι οποίοι της έκαναν καλοπροαίρετες ή και αυστηρές παρατηρήσεις για τον «συντηρητισμό»10 της. Ειδικά ως προς το ζήτημα της γλώσσας, η συγγραφέας επαινέθηκε ως προς τη θετική διαπαιδαγώγηση των παιδιών, μέσω της «γλώσσας της μάνας», όμως ταυτόχρονα επικρίθηκε ως προς τη «μη σωστή» χρήση των κανόνων ως «η κυρία με τα εθνικιστικά αισθήματα».11 Για εκείνη, πάντως, η γλώσσα δεν ήταν σκοπός, αλλά μέσον. Όπως αναφέρει η ίδια στην αλληλογραφία της στον Ψυχάρη,
«η γλώσσα για μένα δεν είναι σκοπός, αλλά μέσον, για να πω στα παιδιά μας μερικά πράματα που θέλω να ξυπνήσω στην ψυχή τους, και για να τους τα πω μεταχειρίζομαι τη γλώσσα που μιλούμε όλοι, που μιλούν και αυτά και που βρίσκεται σε μεταβατική κατάσταση επηρεασμένη πολύ από την καθαρεύουσα που για τόσα χρόνια βασιλεύει στα σχολεία μας».12
Ρόζη-Τριανταφυλλιά Αγγελάκη: Επίκουρη Καθηγήτρια ΤΕΠΑΕ, ΑΠΘ
[1] Χάρης, Π. (1973). Έλληνες Πεζογράφοι. Τόμ. 4ος. Αθήνα: Εστία, 196.
[2] Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (1989). Φανταστική συνέντευξη με την Πηνελόπη Δέλτα, Διαδρομές 16, 107-121.
[3] Βασταρδή, Μ. Ι. (1992). Οι σχέσεις της Πηνελόπης Δέλτα με το Δημοτικισμό μέσα από την αλληλογραφία της, Διαβάζω 300, 69-74.
[4] Λαούρδας, Β. (1960). Αρχείον Μακεδονικού Αγώνος Πηνελόπης Δέλτα. Ι, Γερμανού Καραβαγγέλη, Ο Μακεδονικός Αγών (Απομνημονεύματα). Πρόλογος Βασιλείου Λαούρδα. Εισαγωγή Κλεοβούλου Τσούρκα. Μακεδονικά 4(1), 589. https://doi.org/10.12681/makedonika.744
[5] Θρύλος, Ά. (1943). Πηνελόπη Δέλτα, Εστία 376, 144.
[6] Η Δέλτα θεωρούσε δεδομένο το συνεχές του βυζαντινού πολιτισμού με τον νεοελληνικό, αίτημα που προϋπέθετε τη σχολαστική μελέτη του Βυζαντίου, των ηθών και των εθίμων του. Βλ. Αγγελάκη, Ρ. T. (2022). Το οικοδόμημα της ελληνικής διαχρονίας στην Παιδική λογοτεχνία: Η Ιστορία της βυζαντινής περιόδου ως ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ αρχαίας και νεότερης Ελλάδας. Στο: Π. Γεωργογιάννης (Επιμ.), 33ο Διεθνές Συνέδριο με κριτές Ελληνισμός, Ελληνικός πολιτισμός και Εκπαίδευση: από την αρχαιότητα μέχρι το 1821 και η εξέλιξή τους στο νέο ελληνικό κράτος (σσ. 141-158). Πάτρα: Ινστιτούτο Πολιτισμού, Δημοκρατίας και Εκπαίδευσης· Κιουσοπούλου, Τ. (2006). H Πηνελόπη Δέλτα και το Bυζάντιο. Στο: Αλ. Π. Ζάννας (Επιμ.), Π. Σ. Δέλτα. Σύγχρονες προσεγγίσεις στο έργο της (σσ. 291-312). Αθήνα: Ερμής.
[7] Αγγελάκη, Ρ. (2018). Το Βυζάντιο στη Λογοτεχνία για παιδιά από το 1955 μέχρι σήμερα. Συγκριτική και ιδεολογική προσέγγιση, Θεσσαλονίκη: Γιαχούδης, 89.
[8] Σακελλαρίου, Χ. (1990). Πηνελόπη Δέλτα. Η ζωή και το έργο της. Αθήνα: Κίνητρο, 18-9.
[9] Μάλιστα, οι απόψεις που υιοθέτησαν τόσο η Δέλτα όσο και οι δημοτικιστές, αναφορικά με αυτό το κομμάτι της Ιστορίας, θεωρήθηκαν αποτέλεσμα των τάσεων του εθνικισμού και του ρομαντικού ιδεαλισμού. Αξίζει να επισημανθεί ότι στο μυθιστορηματικό της έργο η Δέλτα ακολούθησε πράγματι τη ρομαντική αντίληψη: Βάσει αυτής, είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε τον Εαυτό μας και την ιστορία της κοινωνίας όπου ανήκουμε, μόνο συναρτήσει όσων μας έχουν συμβεί. Spanaki, M. (1994). Byzantium and the Novel in the 20th Century: From Penelope Delta to Μaro Douka. Στο: D. Ricks & P. Magdalino (Επιμ.), Byzantium and The Modern Greek Identity, Center for Hellenic Studies (σσ. 119-131). London: King’s College· Σπανάκη, Μ. (2004). Βυζάντιο και Μακεδονία στο έργο της Π. Σ. Δέλτα. Αθήνα: Ερμής, 17.
[10] Λευκοπαρίδης, Ξ. (Επιμ.) (1956). Αλληλογραφία της Π. Σ. Δέλτα 1906-1940. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 76 (Αλέξ. Πάλλης).
[11] Χάρης, ό.π., 194.
[12] Λευκοπαρίδης, ό.π., 352.
Επιμέλεια αφιερώματος: Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου | Μάκης Τσίτας
Σχεδιασμός: Γιώργος Φερμελετζής
Διορθώσεις κειμένων: Σωτηρία Αποστολάκη
Θερμές ευχαριστίες:
Στο Κολλέγιο Αθηνών για την παραχώρηση φωτογραφιών από το λεύκωμα Ήταν Κάποτε η Πηνελόπη Δέλτα
(Έκδοση Ελληνοαμερικανικόν Εκπαιδευτικόν Ίδρυμα, Κολλέγιο Αθηνών - Κολλέγιο Ψυχικού, 2006, Επιμέλεια: Ίρις Κρητικού)
Στην ιστορικό τέχνης Ίριδα Κρητικού για την αμέριστη βοήθεια
https://diastixo.gr/epikaira/pinelopi-delta/23628-pinelopi-delta-glossiko-zitima-kai-vizantio
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου