Θανάσης Αντωνίου.
Ο πρόεδρος της Γαλλίας Εμανουέλ Μακρόν επισκέφτηκε την Παναγία των Παρισίων, πριν παραδοθεί και πάλι στο κοινό ύστερα από πέντε χρόνια εντατικών κι επίπονων εργασιών για την αποκατάστασή της. Ο Μακρόν ενημερώθηκε για την πορεία των έργων και, σε μια τελετή που ακολούθησε της περιήγησής του στο εσωτερικό της –πρώτη φορά εδώ και πέντε χρόνια δόθηκαν στη δημοσιότητα βίντεο και φωτογραφίες από το εσωτερικό–, συνεχάρη τους πάμπολλους επαγγελματίες που εργάστηκαν για την αποκατάστασή της μετά τη φοβερή πυρκαγιά που την κατέστρεψε τον Απρίλιο του 2019.
Ο ναός, ένα παγκόσμιο σύμβολο του χριστιανισμού και κομψοτέχνημα αρχιτεκτονικής, θεωρείται τοπόσημο του Παρισιού κι ένα από τα πιο επισκέψιμα μνημεία στον κόσμο. Σύμφωνα με τους συγγραφείς Matthew Gabriele και David M. Perry, πρόκειται για ένα από τα «ευγενώς φωτεινά» οικοδομήματα τα οποία χαρακτηρίζουν μια ολόκληρη εποχή, τον Μεσαίωνα, εποχή που φέρει μέχρι τις μέρες μας αρνητικό ιστορικό πρόσημο.
Ο Matthew Gabriele είναι καθηγητής Μεσαιωνικών Σπουδών και κατέχει την έδρα του Τμήματος Θρησκείας και Κουλτούρας στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Βιρτζίνια. Ο David M. Perry είναι δημοσιογράφος, ιστορικός του Μεσαίωνα και ανώτερος ακαδημαϊκός σύμβουλος στο Τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Μινεσότα. Αμφότεροι ασχολούνται συστηματικά με τη μελέτη του Μεσαίωνα, αρθρογραφούν κι επιμελούνται εκδόσεων για τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, αλλά το σημαντικότερο έργο τους τα τελευταία χρόνια είναι ο αγώνας που δίνουν, σε επιστημονικό και συγγραφικό επίπεδο, για να ανατρέψουν την αρνητική εντύπωση που έχουμε για τον Μεσαίωνα. Γι’ αυτούς δεν πρόκειται για μια εποχή σκότους και οπισθοδρόμησης, αλλά για «Φωτεινούς Αιώνες».
Ο έναστρος ουρανός του Μεσαίωνα
Η διαφωνία τους με την καθεστηκυία επιστημονική άποψη για το τι υπήρξε πραγματικά ο Μεσαίωνας ξεκινάει από τη διαφωνία τους για τον χρονικό προσδιορισμό της διάρκειάς του. Αν και είθισται να θεωρείται ως αφετηρία του Μεσαίωνα ένα από τα παρακάτω γεγονότα: η Σύνοδος της Νίκαιας το 325 μ.Χ., η λεηλασία της Ρώμης το 410 ή η καθαίρεση το 476 του Ρωμύλου Αυγουστύλου, του «τελευταίου» Ρωμαίου αυτοκράτορα στη Δύση, αυτοί θεωρούν ότι ο Μεσαίωνας ξεκινάει στην Ραβένα του 430 μ.Χ., όταν σε ένα μικρό παρεκκλήσι φιλοτεχνείται ένα ψηφιδωτό που αναπαριστά τον Παράδεισο ως λαμπερό έναστρο ουρανό και τον Ιησού ως πράο Καλό Ποιμένα. Η επιλογή δεν είναι αυθαίρετη, ισχυρίζονται οι δύο συγγραφείς, αλλά αντικατοπτρίζει μια νέα αισθητική για την τέχνη, μια νέα εποχή για την πίστη και τη σχέση του ανθρώπου με το Θείο. Αντίστοιχα, το τέλος του Μεσαίωνα οριοθετείται από τους συγγραφείς το 1321 και πάλι στη Ραβένα, όταν ο εξόριστος από την πατρίδα του (Φλωρεντία) ποιητής Δάντης Αλιγκέρι γράφει στη μικρή αυτή ιταλική πόλη τον «Παράδεισο», το τελευταίο κεφάλαιο της Θείας Κωμωδίας, εμπνευσμένος από αυτό το πανέμορφο ψηφιδωτό στο συγκεκριμένο παρεκκλήσι.
Το υπέροχο βιβλίο των δύο ειδικών δομείται πάνω στη βάση 16 αυτοτελών ιστοριών, οι οποίες εξελίσσονται κατά τη διάρκεια των μεσαιωνικών χρόνων και η κάθε μια από αυτές τις ιστορίες (με ήρωες επώνυμα πρόσωπα, που δρουν σε διάσημες περιοχές ή πόλεις του μεσαιωνικού κόσμου) συνδέεται με τις άλλες για να διαμορφώσουν όλες μαζί την εικόνα που οι συγγραφείς επιθυμούν να κρατήσει ο αναγνώστης. Και, πράγματι, αυτό που μένει από την ανάγνωση του βιβλίου είναι η αίσθηση ότι ο Μεσαίωνας δεν ήταν διόλου μια εποχή σκότους, παρακμής και χάους, αλλά μια περίοδος κατά την οποία μετασχηματίζεται ο «αρχαίος» κόσμος, εξελίσσεται η ανθρωπότητα, διαχέεται η γνώση και σφυρηλατείται σε διάφορα σημεία της Ευρώπης μια ταυτότητα που μας ακολουθεί μέχρι σήμερα.
Μετακινήσεις & πανώλη
Το σημαντικότερο έργο τους τα τελευταία χρόνια είναι ο αγώνας που δίνουν, σε επιστημονικό και συγγραφικό επίπεδο, για να ανατρέψουν την αρνητική εντύπωση που έχουμε για τον Μεσαίωνα.
Ένα από τα πρώτα στοιχεία του μεσαιωνικού κόσμου που θα ξαφνιάσει τον αναγνώστη του βιβλίου είναι η κινητικότητα που επικρατούσε κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου: «Οι άνθρωποι πάντα διέσχιζαν σύνορα, εκούσια ή ακούσια, σε όλη τη διάρκεια των Φωτεινών Αιώνων φέρνοντας μαζί τους υλικά αγαθά, ιδέες και μερικές φορές παθογόνα… Ενώ δεν θα μάθουμε ποτέ με σιγουριά αν ο Μάρκο Πόλο έλεγε την αλήθεια για τα ταξίδια του, γνωρίζουμε ότι πολλοί άνθρωποι έφευγαν μακριά από τις εστίες τους αναζητώντας πλούτο, φήμη, γνώσεις, ιερότητα, διπλωματία ή διαφυγή», γράφουν στο κεφάλαιο που εξετάζει τις σχέσεις των Ευρωπαίων κρατικών και θρησκευτικών ηγετών με την αυτοκρατορία των Μογγόλων, οι οποίοι αναδιέταξαν την παγκόσμια ισορροπία ισχύος με την εμφάνισή τους στο προσκήνιο της ιστορίας.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι στο πλαίσιο της εξιστόρησης, μα κυρίως της ερμηνείας του εκπληκτικού πλέγματος μετακινήσεων κατά τη διάρκεια των μεσαιωνικών χρόνων, οι συγγραφείς θα σταθούν και στην πανδημία της πανώλης, η οποία ξέσπασε το 1348 στην Ιταλία προερχόμενη, κατά πάσα πιθανότητα, αυτό αυτόν που ονομάζουμε μέχρι τις μέρες μας «Δρόμο του Μεταξιού». Και θα το πράξουν όχι μόνο διότι η πανώλη υπήρξε κορυφαίο γεγονός για τρεις ηπείρους και για σχεδόν 500 χρόνια (με τα αλλεπάλληλα κύματα εμφάνισής της), αλλά διότι τους δίνεται η ευκαιρία να επιβεβαιώσουν ότι ο Μεσαίωνας δεν είναι αυτό που νομίζαμε.
Σύμφωνα με τους συγγραφείς, η πανώλη πράγματι δεν αναχαιτίστηκε από τους ανθρώπους του Μεσαίωνα: «Οι υποθέσεις στις οποίες βασίζονταν ήταν λανθασμένες –δε γνώριζαν τη θεωρία των μικροβίων, φυσικά–, αλλά κατάφεραν, εντούτοις, να περιγράψουν αποτελεσματικά την κίνηση του βακτηρίου», γράφουν στο σχετικό κεφάλαιο για την πανώλη, σημειώνοντας ότι οι άνθρωποι του Μεσαίωνα είχαν σωστά επισημάνει τον αέρα ως κύριο τρόπο μετάδοσης, ενώ κάποια προληπτικά μέτρα που υιοθετούσαν (πλύσιμο χεριών, κάψιμο ρούχων, αερισμός κλειστών χώρων, καραντίνα κ.ά.) είναι μέτρα που λαμβάνονται και σήμερα σε κάθε πανδημία.
Εξουσία, θρησκεία & τέχνη
Περίοπτη θέση στο βιβλίο κατέχει επίσης η θρησκεία και ο εναγκαλισμός της με την κρατική εξουσία –στη μορφή που είχε εκείνους τους αιώνες το κρατικό φαινόμενο–, καθώς και η σχέση της θρησκείας με την τέχνη. Σύμφωνα με τους συγγραφείς, οι μεσαιωνικοί μονάρχες εξύψωναν τον εαυτό τους με ποικίλα μέσα: στρατό, φορολογικές μεταρρυθμίσεις, έλεγχο της δικαιοσύνης. Για να προσδώσουν όμως διάρκεια και περαιτέρω αίγλη στην προσπάθειά τους αυτή, αξιοποίησαν τη δύναμη της θρησκείας και τη λάμψη τής –προερχόμενης κι αναφερόμενης στη θρησκεία– τέχνης.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της μεγάλης διαφοράς στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται ο Μεσαίωνας από τους ανθρώπους των νεότερων χρόνων είναι, για παράδειγμα, η κριτική της «γοτθικής» τέχνης (όρος του 16ου αιώνα). Οι υπέρμαχοι της αντίληψης ότι ο Μεσαίωνας ήταν μια εποχή σκότους θεωρούν τη γοτθική αρχιτεκτονική των καθεδρικών ναών στις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις ως σημάδι θρησκευτικής παρακμής, ως υποβάθμιση της πνευματικής σχέσης ανάμεσα στους πιστούς και τη χριστιανική πίστη. Αντίθετα, οι υπέρμαχοι των «Φωτεινών Αιώνων», όπως οι συγγραφείς του παρόντος έργου, θεωρούν ότι η αρχιτεκτονική αυτή θα πρέπει να ιδωθεί με τα μάτια της εποχής της ως έργο «ευγενώς φωτεινό», ως κάλεσμα των πιστών σε έναν επίγειο παράδεισο ομορφιάς, ειρήνης και λάμψης. Η ανοικοδόμηση του φημισμένου μοναστηριού Σεν Ντενί και της Νοτρ Νταμ, της Παναγίας των Παρισίων δηλαδή, κατά τη διάρκεια των μεσαιωνικών χρόνων είναι δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις «ευγενώς φωτεινών» έργων σε δύο οικοδομήματα που θεωρούνται εμβληματικά για τον χριστιανικό πολιτισμό.
Μερικούς αιώνες αργότερα και πάλι η κρατική εξουσία, η Δημοκρατία της Γαλλίας αυτή τη φορά, εν έτει 2024, κι όχι κάποιος Λουδοβίκος, με τα χρήματα του γαλλικού λαού και πάλι, αποκαθιστά ένα μνημείο του κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού ο οποίος, τελικά, έχει τα θεμέλιά του τόσο στον (υποτιθέμενα) καθυστερημένο και σκοτεινό Μεσαίωνα όσο και στον Διαφωτισμό, που έχει κι αυτός όμως, κατά τους συγγραφείς, τα δικά του σκοτεινά σημεία – την αποικιοκρατία, το δουλεμπόριο, τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους.
Οι Φωτεινοί Αιώνες
Μια νέα ιστορία της μεσαιωνικής Ευρώπης
Matthew Gabriele – David M. Perry
μετάφραση: Μενέλαος Αστερίου
Εκδόσεις Πατάκη
320 σελ.
ISBN 978-960-16-7317-2
Τιμή €18,80
Θανάσης Αντωνίου δημοσιογράφος
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/23599-oi-foteinoi-aiones
