- Δημήτρης Γουλής
Η Παναγιά του Βλαντίμιρ: Από το Νοβοροσίσκ στον Πόντο και ξυπόλυτοι στη Μακεδονία, το πιο πρόσφατο βιβλίο της Έλενας Αρτζανίδου, αποτελεί ένα ενδιαφέρον και ουσιαστικό δείγμα αυθεντικής ιστορικής μυθοπλασίας. Ένα έργο που λειτουργεί ως λογοτεχνικό μνημόσυνο και ταυτόχρονα ως πράξη αντίστασης στη λήθη, καθώς η συγγραφέας κατορθώνει να συνδέσει την προσωπική μοίρα με τη συλλογική μνήμη, την ιστορική τραγωδία με το υπαρξιακό βάθος της προσφυγικής εμπειρίας.
Η ιστορική μυθοπλασία είναι ένα από τα πιο απαιτητικά λογοτεχνικά είδη. Δεν αρκεί να πλέξει κανείς μια ενδιαφέρουσα ιστορία με φόντο το παρελθόν. Ο/Η συγγραφέας καλείται να εμβαθύνει, να ερευνήσει, να σεβαστεί τις πηγές, να κατανοήσει την εποχή και τους ανθρώπους της και –το σημαντικότερο– να ζωντανέψει τον χρόνο, να τον αποδώσει όχι ως χρονικό γεγονότων, αλλά ως πεδίο μέσα στο οποίο διαμορφώνονται συνειδήσεις.
Η Έλενα Αρτζανίδου υπηρετεί όλα αυτά τα κριτήρια με συνέπεια και αξιοθαύμαστη λεπτότητα. Η έρευνα πίσω από την αφήγηση δεν είναι επιφανειακή· αντλεί από ιστορικές μαρτυρίες, από προφορικές παραδόσεις, από την πλούσια πολιτισμική κληρονομιά του ποντιακού ελληνισμού, από τη θρησκευτική εικονογραφία και τη λαογραφία. Δεν πρόκειται απλώς για ένα ιστορικό πλαίσιο τοποθετημένο πίσω από μια συγκινητική ιστορία – η Ιστορία είναι το σώμα της αφήγησης. Ο αναγνώστης νιώθει την αυθεντικότητα όχι μέσα από ημερομηνίες και γεγονότα, αλλά μέσα από τη ζωντάνια της γλώσσας, τη φυσικότητα των διαλόγων, τις λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής, τη βαθιά αίσθηση του τόπου και της εποχής.
Η ιστορία δομείται σε οκτώ σύντομα κεφάλαια. Η αφήγηση διατρέχει τον χρόνο και τον χώρο με κινηματογραφική ένταση, σαν να παρακολουθεί κανείς σκηνές από μια ταινία που αλλάζει τοπία, εποχές και πρόσωπα χωρίς ποτέ να χάνει τον ρυθμό της. Κάθε κεφάλαιο λειτουργεί ως αυτόνομο στιγμιότυπο – μια ζωντανή εικόνα που σφύζει από κίνηση, χρώμα και συναίσθημα. Ο αναγνώστης μεταφέρεται από τον Πόντο στη Ρωσία και κατόπιν στη Μακεδονία όχι απλώς ως θεατής, αλλά ως συμμέτοχος. Η γλώσσα, άμεση και παραστατική, δημιουργεί την αίσθηση ότι τα γεγονότα δεν διαβάζονται, αλλά προβάλλονται μπροστά μας. Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα αφήγημα που, χάρη στην εκφραστική του δύναμη και τη ρυθμική του δομή, μοιάζει να ζητά να μεταφερθεί στην οθόνη ως μια ταινία γεμάτη ένταση, σιωπές και ανθρώπινη αλήθεια.
Από τα πρώτα κεφάλαια, η αφήγηση μας μεταφέρει στα ήσυχα παράλια της Μαύρης Θάλασσας, εκεί όπου Πόντιοι, Κοζάκοι και Ρώσοι συνυπάρχουν ειρηνικά. Ο καπετάν Γιάννης φτάνει από την Τραπεζούντα στο Νοβοροσίσκ με το ξύλινο καράβι του, φορτωμένο βαρέλια κρασί. Εκεί τον περιμένουν η Βαλεντίνα και ο Κοζάκος Αλέξιος. Μια καθημερινή, σχεδόν γαλήνια σκηνή. Ώσπου έρχεται το ρήγμα: η κήρυξη του πολέμου. Ο Αλέξιος φεύγει για το μέτωπο. Χάνεται. Και τότε η Βαλεντίνα στρέφεται στην πίστη: ζητά από έναν Έλληνα αγιογράφο να της φτιάξει την Παναγία του Βλαντίμιρ, να προσθέσει μια αφιέρωση, μήπως και τον φέρει πίσω.
Όσο υπάρχουν ιστορίες σαν αυτή, η πίστη, η αξιοπρέπεια και η ελπίδα δεν ξεριζώνονται ποτέ από τις καρδιές των ανθρώπων.
Και έτσι συμβαίνει: η εικόνα γίνεται κάτι περισσότερο από τάμα – γίνεται ο άξονας της ιστορίας. Περνά από χέρι σε χέρι, από καπετάνιους σε πρόσφυγες, από το Νοβοροσίσκ στην Αμάσεια, από την καρδιά του Πόντου ως το Καράπουρναρ –το σημερινό Μαυρονέρι Κιλκίς– το 1920, λίγο πριν από την ανταλλαγή των πληθυσμών. Εκεί όπου ο ποντιακός ελληνισμός φτάνει «ξυπόλυτος στη Μακεδονία», όπως εύγλωττα αναφέρει ο υπότιτλος του βιβλίου. Και είναι πράγματι στιγμές στο βιβλίο όπου αυτή η αίσθηση κορυφώνεται:
Για μέρες όλοι τους περπάτησαν πεινασμένοι, διψασμένοι με τα ρούχα τους να έχουν σκιστεί. Έξω από τη Δράμα κάποιοι τους έδωσαν νερό και ένα κομμάτι ψωμί […]
Η ανθρώπινη τραγωδία αποδίδεται με αξιοπρέπεια και ένταση, χωρίς εξιδανικεύσεις, χωρίς περιττές ωραιοποιήσεις. Στην καρδιά της αφήγησης, ο Ιωσήφ και η Μαρίκα –ένα ζευγάρι που αντιπροσωπεύει χιλιάδες σαν αυτούς– συνεχίζουν να πορεύονται με μια εικόνα στα χέρια:
Ο Ιωσήφ πάντα στα χέρια κρατούσε την εικόνα και από δίπλα η γυναίκα του, η Μαρίκα, μαζί με τους δεκαπέντε συγχωριανούς τους […] Άνδρες και γυναίκες όλοι τους πρόσφυγες από τον Πόντο, έβαλαν ρούχα καθαρά και πήραν τον δρόμο για τον μικρό ναό του Αγίου Χαραλάμπους. Στη θέα του δάκρυσαν […] Τελευταίος έμεινε ο Ιωσήφ […] «Σ’ ευχαριστούμε, Ελεούσα μου» της ψιθύρισε […] Κανέναν που χάθηκε ποτέ δεν θα ξεχάσουμε. Πάντα θα τους μνημονεύουμε, πάντα με ένα κερί αναμμένο και μια προσευχή για όλους. Προπάντων, πάντα θα μιλάμε για το τι έγινε, πώς έγινε.
Η Παναγιά του Βλαντίμιρ δεν είναι μόνο μια ιστορία για την εικόνα που αλλάζει χέρια και συνοδεύει το ταξίδι του ξεριζωμού. Είναι ένα λογοτεχνικό έργο που αποτυπώνει με βαθιά ενσυναίσθηση το πώς η Ιστορία χαράσσεται στο σώμα και στην ψυχή των ανθρώπων. Είναι ένας φόρος τιμής στους αφανείς πρωταγωνιστές μιας τραγωδίας που σημάδεψε το συλλογικό μας ασυνείδητο· αλλά και μια πράξη ανάκτησης της χαμένης φωνής τους. Η λογοτεχνία εδώ λειτουργεί ως φορέας μνήμης – όχι μουσειακής, αλλά ζωντανής, βιωματικής. Μας καλεί να προσεγγίσουμε το παρελθόν όχι μονάχα με τον νου, αλλά και με την καρδιά. Να μην ξεχάσουμε· να καταλάβουμε. Και να μιλήσουμε.
Με γραφή λιτή, αλλά πλούσια σε συγκίνηση, με χαρακτήρες που κουβαλούν τις πληγές και τις ελπίδες τους, με μια ιστορία που ενώνει το Νοβοροσίσκ με την Αμάσεια, την Τραπεζούντα με τη Δράμα και τη Μακεδονία, η Έλενα Αρτζανίδου καταθέτει ένα έργο που δεν ξεχνιέται. Ένα έργο που τιμά τον Πόντο, τιμά τη λογοτεχνία και –πάνω απ’ όλα– τιμά την ανθρώπινη ψυχή.
Αξίζει, τέλος, να σταθούμε στην εικονογράφηση της Σμαρώς Τζενανίδου, που συνοδεύει και φωτίζει το βιβλίο με τρόπο εξαιρετικά λιτό αλλά βαθιά εικαστικό. Το εξώφυλλο, με το μικρό καράβι να σκίζει τα νερά της Μαύρης Θάλασσας υπό τη σκέπη του γαλάζιου ουρανού και της ελληνικής σημαίας, αποτυπώνει με συγκινητική απλότητα τη θεματική του ξεριζωμού, της πίστης και της προσδοκίας. Στην εσωτερική εικονογράφηση, η μορφή της Παναγίας του Βλαντίμιρ προβάλλει όχι ως διακοσμητικό στοιχείο, αλλά ως πνευματική παρουσία που αγκαλιάζει, καθοδηγεί και συνοδεύει τους πρόσφυγες στο δύσκολο ταξίδι τους. Οι εικόνες της Τζενανίδου έχουν χρώμα, κίνηση και φως, χωρίς να κραυγάζουν· κουβαλούν τον αέρα της νοσταλγίας, την υγρασία της απώλειας και την ελπίδα της επανόρθωσης. Είναι πίνακες-μινιατούρες, που λειτουργούν ως εικαστικές μεταφορές της ίδιας της αφήγησης.
Εν κατακλείδι, όπως το καράβι στο εξώφυλλο, έτσι και το βιβλίο μάς καλεί να συνταξιδέψουμε μαζί του γιατί εντέλει, όσο υπάρχουν ιστορίες σαν αυτή, η πίστη, η αξιοπρέπεια και η ελπίδα δεν ξεριζώνονται ποτέ από τις καρδιές των ανθρώπων.
Παναγιά του Βλαντίμιρ
Από το Νοβοροσίσκ στον Πόντο και ξυπόλυτοι στη Μακεδονία
Έλενα Αρτζανίδου
Σύγχρονοι Ορίζοντες
66 σελ.
ISBN 978-960-398-474-0
Τιμή €13,40
https://diastixo.gr/kritikes/ellinikipezografia/24697-elena-artzanidou-panagia-tou-vladimir
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου